Óc sáng suốt Thu Giang Nguyễn Duy Cần

II. ĐIÊU LUYỆN TINH THẦN
 
MUỐN có được một tư tưởng chính đính, điều kiện đầu tiên là phải có một tinh thần
đầy đủ, một trí tuệ hoạt bát.
A.__ « Trí tuệ » là gì? Là sự tổng hợp của 3 quan năng này: Giác cảm, Trí Nhớ và Trí
Phán Đoán.
a) Giác cảm đứng đầu. Nhờ có mắt thấy, tai nghe, mũi ngửi..., ta mới biết được hình
trạng cùng vị trí tương quan của mọi vật. Nếu ngũ quan của ta khéo điêu luyện thì sự hiểu biết của ta về ngoại giới sẽ đặng dồi dào phong phú hơn. Nếu rủi mà tai ta lảng, mắt ta mờ... lại là một cái cớ ta cần phải chuyên tâm huấn luyện nó hơn ai cả thảy, để bù vào chỗ thiếu sót của ta. Vậy, sự hiểu biết của ta về sự đời, nếu không có mắt thấy, tai nghe... ta sẽ tưởng tượng nó sẽ ra như thế nào? Huống chi có mắt mà không biết xem, có tai mà không biết lóng, thời
có hơn gì kẻ đui người điếc bao nhiêu. Vậy bước đường đầu để điêu luyện trí tuệ là phải tập quan sát.
b) Nhưng, nếu những cảm giác ấy như cái bóng phớt qua tường, không để lại một
chút ấn tượng gì cả, thì những cảm giác ấy có ích gì cho ta không? May thay, trí não ta, tạo hóa sanh ra tự nhiên có được cái tính ghi nhớ, dẫu không thèm muốn nhớ. Cái đó, ta gọi là « ký ức »: Ký ức được vững vàng phong phú bao nhiêu, thì đời sống tinh thần của ta được dồi dào ý vị bấy nhiêu: ta sở dĩ hiểu được hiện tại và lo liệu được tương lai, vẫn nhờ nơi tài liệu của cảm giác đã qua mà ta còn khăng khăng nơi lòng. Trí Nhớ mà được dẻo dai, trung thành rất cần thiết cho sự phát triển của Trí Tuệ. Vậy, bước đường kế đó, là phải tập Trí Nhớ cho dẻo dai.
c) Có cảm giác, có trí nhớ, nhưng không biết dùng nó cho trúng thời trúng tiết theo
những trường hợp bất ngờ trong đời sống hằng ngày của ta, thì những cảm giác và trí nhớ ấy cũng không ích lợi gì cho ta cả. Phải biết sắp đặt lại những tư tưởng của mình cho có trật tự, nhiên hậu mới có thể suy luận một cách sáng suốt và đích xác được. Có suy luận được một cách sáng suốt và đích xác mới có thể phán đoán không sai sót. Không có Trí Phán Đoán thì không tìm thấy được cái trật tự, cái liên lạc trong mớ tư tưởng hỗn độn của mình. Vậy, thiếu
Trí Phán Đoán thì giàu cảm giác, giàu trí nhớ bao nhiêu cũng thành ra vô dụng.
B.__ "Tinh thần" là gì? Là sự tổng hợp của Tình cảm, Trí tệ và Ý chí.
Lấy tình cảm để làm nguyên động lực cho Trí tuệ, dụng Ý chí để đem Trí tuệ dìu dắt
lại Tình cảm... đó là căn bản của sự đào luyện Tinh thần.
Tinh thần cần phải tự do mới được hoàn toàn phát triển đặng. Đành rằng nói đến Tinh thần tự do là đã nói dư tiếng, vì đã gọi là tinh thần thì bản thể nó là tự do rồi. Tinh thần không tự do, không còn gọi là "tinh thần" nữa. Tuy nhiên, tinh thần loài người bị dục vọng mờ ám, làm cho nó mất cả sự tự do hoạt động, nên phải nói đến tự do, tức là giải phóng nó ra khỏi cái vòng hắc ám của Dốt nát và Dục vọng.
Điêu luyện tinh thần, tức là giải thoát Tinh thần. Tinh thần mà bị Dục vọng làm mờ
ám, thì tư tưởng phải sai ngoa thiên lệch. Tinh thần được giải thoát, tư tưởng mới sáng suốt đúng đắn. Cho nên điêu luyện tinh thần, mà không giải thoát nó, lại còn đem nó làm tôi tớ cho một khuôn mẫu nào, xiềng trói nó vào một tôn chỉ hay chủ nghĩa nào, là đã đi sai cả tôn chỉ của ta rồi.
Bị giam hãm trong cảnh đói lạnh, lầm than khổ sở mấy muôn đời, trí thức loài người
lần lần giải phóng ra khỏi cảnh lù mù của sự Dốt nát và Ich kỷ. Người cổ lỗ, trí tưởng tượng của họ hẹp hòi nô lệ bao nhiêu còn người văn minh ngày nay, trí tuệ của họ rộng rãi tự do bao nhiêu, đủ cho ta thấy rằng "tự do tinh thần" không phải là một việc an bài của Tạo hóa, mà là một chinh phục cao quí nhất của loài người. Tất cả danh dự con người là nơi đó.
C.__ Tinh thần tư tưởng con người sở dĩ không đặng tự do, vì 3 nguyên nhân sau này:
1/ bị nô lệ lấy những cảm giác ngoại giới nó lôi cuốn tinh thần ta như chiếc ghe không
lái, trôi giạt tha hồ theo luồng sóng...;
2/ bị nô lệ lấy dục vọng bên trong, làm cho tinh thần ta mờ ám hỗn độn, hành động ta
vô tâm như bộ máy;
3/ bị nô lệ lấy cái bã của danh từ.
Giải thoát tinh thần tư tưởng là giải thoát nó ra khỏi ba loại xiềng xích nầy vậy.
Giờ, thử bàn rộng ra những ba nguyên nhân đã nói trên:
1.__ Cảm giác bên ngoài:
Những việc xảy ra chung quanh ta hằng ngày thật hết sức phức tạp. Nó dồn dập như sóng bể, lớp sau theo lớp trước... khiến cho tinh thần ta tản mát đảo điên không khác nào con thuyền trôi chơi vơi trên mặt bể. Thử lấy ngay đời sống hằng ngày của một người mà ta thường gọi là trí thức, ta sẽ thấy rõ ràng sự tản mác tinh thần hơn. Sáng sớm dậy, nếu không phải bị radio nhồi cho một mớ tin tức lặt vặt không đâu, thì lại có báo chí họ cung phụng cho.
Rồi đến phiên đi làm... nơi công sở hay hãng buôn để làm cho một công việc như bộ máy, không cần phải dùng đến trí phán đoán gì cả. Đến trưa hay tối về nhà, thì sống cái đời sống bằng phẳng tầm thường của gia đình: vợ chồng, anh em, bè bạn xúm nhau bàn bàn tán tán những câu chuyện nhảm... bên Tây bên Tàu, chuyện giặc giả, chuyện nhà người. Khó mà thoát khỏi cái nạn báo chí kích thích bồn phương: kẻ nói nọ, người nói kia, những tin tức
không thực, những lý lẽ vụng về, những lập luận hấp tấp... bấu xé đầu óc, làm cho tinh thần mình như chiếc lá khô quây cuồng theo con gió trốt. Tinh thần không tập trung được... cho nên không có cái gì mình nhận thức rõ rệt được, hay suy nghĩ đính chính được.
Sống giữa luồng sóng gió, mà tự mình không có một phương hướng nào nhất định, thì sự nhận thức của mình về mọi vật chung quanh không khác nào một cái bóng phớt ngang tường, không để lại được chút gì là dấu vết cả. Hơn nữa, phần đông con người chỉ biết chiều theo dục vọng để suy nghĩ, chớ không chịu nhọc công tìm hiểu sự vật theo cái thực diện của nó. Môt mặt thì bị trôi giạt theo làn sóng của cảm giác bên ngoài; một mặt lại bị sự nung nấu của tình dục bên trong, thảo nào tinh thần ta không như chiêc thuyền bị thả trôi theo dòng nước.
Muốn cho tinh thần khỏi bị lôi cuốn tha hồ theo những cảm giác bên ngoài, ta phải
biết "Quan Sát". Có biết quan sát, thì mình mới thoát khỏi cái ách hỗn độn của cảm xúc
bên ngoài, mình mới làm chủ được nó một cách vững vàng.
2.__ Trí thức loài người đời xưa, không phải để dùng vào sự Hiểu Biết, mà chỉ để dùng tự vệ, tranh đấu với những nguy hiểm rình rập quanh mình hằng giờ. Hành động của họ chỉ là một phản động như bộ máy, hễ ngộ lấy một cảm xúc nào thì nó tung ra như cái "ruột gà" (1 Tuy nhiên, cái gốc "hung hăng" của ông cha ta, đã di truyền lại cho ta tự mấy ngàn đời, ẩn núp nơi đáy lòng, là một mối tai hại, làm cho sự giải phóng tinh thần rất khó khăn hết sức. Tiếp theo, là cái tính tự đắc điên cuồng...Người cổ lỗ sợ chê thích khen: dư luận đối với họ có một thế lực phi thường. Sỡ dĩ họ dám hy sinh cả đời sống họ, chịu lắm sự khổ cực mà không nao lòng, chỉ vì một cái tính "hiếu danh". Than ôi! Đó là tình trạng trí thức của người cổ lỗ, sống toàn trong thiên tính, thế nhưng, người bây giờ phần đông tự gọi là văn minh tiến bộ hơn nhiều, trong cách hành động suy nghĩ hằng ngày cũng đâu có xa cho mấy. Người bây giờ, suy được cái vỏ ngoài là văn minh, nhưng thật sự bên trong hãy còn mang lấy cái di tính của người bản khai: thích khen sợ chê, tự đắc, hiếu danh... ai ai cũng muốn thiên hạ phục mình, nên không chịu nhọc công suy nghĩ chính đính chi cho mất thời giờ, họ thích hoạt động mau lẹ, quyết đoán một cách cẩu thả. Sự phản động của họ đối với những kích động của
ngoại giới rất lẹ như bộ máy, không có chút dấu vết gì là tư tưởng cả. Lý luận của họ là lối lý luận của tình cảm, của dục vọng. Lại nữa, đầu óc bạc nhược, không đủ sức tập trung tư tưởng vào một vấn đề nào cho ráo riết, họ để tha hồ bên trong dục vọng làm chủ, bên ngoài giác cảm lôi cuốn, tinh thần bị rời rạt, đảo điên như ngọn đèn chon dưới gió. ) không suy nghĩ , không dè dặt gì cả. Tinh thần trí não họ như của đứa trẻ thơ, mừng giận thương vui đều phát hiện liền bằng những cử động sát một bên với xúc động. Hay nói một cách khác cho dễ hiểu hơn: giữa cái "cảm xúc" và "cử động" không có cái gì chen ngăn cả. Hễ giận thì thét, thích thì cười, thuận thì sướng, nghịch thì khổ. Lần lần, trí khôn mới phát hiện ra, chen ngăn giữa "cảm xúc" và "cử động". Bấy giờ con người thông minh, biết lấy Ý
chí mà "cưỡng lại sự phản động quá vội vàng" kia lại, nghĩa là sau khi "cảm xúc", thay vì "cử động" liền, họ biết suy nghĩ cân nhắc lợi hại rồi mới "hành động". Đó là bắt đầu phát sanh ra sự "suy nghĩ", trí khôn ngoan biết tư tưởng.
Trái lại, kẻ biết tự chủ lấy tình dục bên trong, giác cảm bên ngoài, là kẻ biết vận dụng tư tưởng để vào một việc gì mà không xao lãng.
Napoléon là tiêu biểu hạng người này, De Pradt nói đến ông như vầy: "Trong khi ông
chú ý vào một việc nào, thì ngoài việc ấy, ông không còn biết có cái gì khác nữa: chính là một cuộc săn đuổi mà không còn có cái chi đổi hướng được nữa..." "Trong lúc ông đang làm bộ Dân luật (Code civil), những tin may mắn hoặc rủi ro của trận giặc Égypte đưa đến cho ông hằng ngày, cũng không làm cho ông xao lãng ra ngoài công việc ông đang làm...Sức chú ý của ông thật là bền vững, mãnh liệt hết sức". Nước ta, có Phạm Ngũ Lão, trong khi ông ấy đang suy nghĩ về một vấn đề gì, ông không hay có đạo binh của Hưng đạo vương đi qua, đến có tên lính cầm giáo đâm vào đùi mà ông cũng không để ý tới...Câu chuyện có không chẳng rõ, nhưng ý vị của câu chuyện thật hay: những bực vĩ nhân sở dĩ khác người là chỗ đó.
Théodule Ribot nói: "Sỡ dĩ có thể phân biệt được trình độ tiến hóa của loài thú và loài người là nhờ căn cứ nơi sự Chú ý..." "Chú ý là khí cụ duy nhứt để giải thoát tinh thần vậy."
 
 _______________
 1Ressort
 
3.__ Danh từ là cái dấu hiệu con người bày ra, để trao đổi ý kiến với nhau. Cái hay
của nó không biết nói sao là cùng: nhờ nó ta giải thoái được sự hỗn độn của nội tâm, vừa lại giải thoát được sự loạn tạp của ngoại cảnh. Danh từ mà được rõ ràng tinh tế chừng nào, là bằng cứ con người được tiến bộ chừng nấy. Bởi thế, Jules Payot nói: "Tư tưởng và Lợi nói, là một sự giải phóng". Thiếu danh từ, tư tưởng con người sẽ hoang mang mờ tỏ: không ai có thể hiểu mình, mà mình cũng không thể hiểu ai, cùng nhau sống chung mà không khác nào một mình lẻ loi trong chốn rừng sâu, giữa loài hoa cỏ. Trí thức con người như bị chôn chặt trong
vòng tăm tối.
Tuy nhiên, đã có hay thì cũng phải có dở. Nếu danh từ giúp cho tinh thần ta giải thoát
ra khỏi cái vòng hỗn độn của nội giới, cái loạn tạp của ngoại cảnh, có khi nó cũng nô lệ tinh thần ta lại một cách gắt gao nếu ta để cho nó hội hợp với tánh lười biếng, kiêu căng và hung dữ của ta. Thật vậy, phải chi tiếng nói của ta không biểu diễn được một cách rõ ràng sự vật, cũng không hại gì mấy. Trái lại, có khi nó phản cái sứ mạng nó đi: có nhiều tiếng, nếu đọc lên nghe kêu vang như sấm nổ, mà thực sự thì trống rỗng như cái thùng không. Người ta dùng nó không đúng với cái nghĩa của nó. Có khi vì muốn lừa gạt, nhồi sọ kẻ khác, người ta đem nó
dùng vào những chỗ không nên dùng, làm cho con người suy nghĩ sai hẳn với sự thật. Hơn nữa, quen suy nghĩ theo danh từ ấy muốn ám chỉ nữa. Có nhiều kẻ dùng toàn lời là lời, tuyệt không có hàm một ý tứ nào là đúng đắn cả. Tôi thấy có nhiều nhà văn, viết báo viết sách, bàn đến Tự Do, Bình Đẳng, Giáo Dục, Chân Lý, v.v..., nhưng chính họ không biết rõ thế nào là Tự Do, Bình Đẳng, Giáo Dục, Chân Lý... Cũng như có lắm nhà thi sĩ (!) tả những cảnh "tuyết
rơi mai rụng", mà chính họ từ nhỏ đến lớn chưa từng thấy tuyết ra thế nào cả... Cách giáo dục ở nhà trường, cốt sao cho học sinh học cho được nhiều sách mà không thiết gì đến sự thật, đào tạo cho chúng ta ngày nay một lũ người "ngụy trí thức" (esprits faux), "bác học nửa mùa" (demi-savants) rất tai hại cho xã hội ngày nay không biết bao nhiêu mà kể. Chữ nghĩa của bọn nầy thì nhiều lắm, họ biết đủ thứ...nhưng chỉ để mà nói, mà viết... chớ dùng vào những việc thực tế trong đời, họ là bọn người không dùng vào đâu được cả. Bọn nầy, nếu chính phủ không dùng, thì họ không còn biết cách nào xoay trở mà sống được cả: họ không nuôi sống nổi họ bằng một anh thợ máy. Thế là họ đâm ra làm cách mạng: bất kỳ là chủ nghĩa xã hội quá khích nào đều được họ làm tên lính tiền phong trung thành và nhiệt liệt hơn hết. Chính hạng người này là lũ người đem những chủ nghĩa không tưởng rỗng tuếch về xã hội, dắt dẫn quần chúng vào những cái hố sâu không đáy của sự lầm than, của chiến tranh và trộm cướp.
Danh từ mà dùng không đúng với sự thật của nó, Leibnitz gọi là "danh từ rơm" (la paille des mots) (1)
 . J. Payot gọi nó là "giấy bạc giả", chỉ có hình sắc mà không có thực giá. Ông lại nói:
"Nguy hiểm thay cho những xứ dân quyền, chỗ mà thiên hạ đều lấy cái tài miệng lưỡi làm cái phẩm giá duy nhứt của nhà dẫn đạo, chỗ mà ai ai cũng tin tưởng rằng "với ba tấc lưỡi khôn khéo, có thể xoay chuyển cả cuộc diện của xã hội như chơi". Người ta, thay vì dùng lời nói để khêu gợi tư tưởng, họ dùng để khêu gợi dục vọng và nịnh nọt dân chúng. "Dân chúng họ thích những lời nói rườm rà, kích thích tình cảm hơn là tìm sự thật trong đó. Vì thế, những nhà chánh trị, những nhà làm báo hay dùng những danh từ trống rỗng mà kêu to để kích thích
dục vọng của quần chúng một cách rất hiệu quả. Họ có kể gì đến tinh thần của quần chúng, họ chỉ làm sao thỏa được lòng tham muốn của họ thôi và lấy quần chúng làm nấc thang để đưa họ lên địa vị cao sang quyền quí của họ ao ước là đủ rồi." (2)
 
 
 ________________
 1 “Thay vì tép lúa đầy hột, danh từ chỉ còn lại là cọng rơm thôi.
2 Gustave Le Bon. – Psychologie des Foules. Chap II, pp.83-86
 
Danh từ, không phải tự nhiên thuộc về khách quan. Hồi nguyên thủy, người ta dùng lời nói để "ra lệnh", "dọa dẩm", hoặc để tự vệ hay than thở, cầu xin... Bởi vậy, danh từ ban sơ thuần thuộc về chủ quan, thuần nhuộm màu của dục vọng. Về sau, lần lần Lý trí nẩy nở, những danh từ ấy được cởi bớt lần cái màu chủ quan đi, biến thành những danh từ khách quan. Đó là con đường tiến hóa của nhân loại vậy.
Ngày nay, thay vì dùng tiếng nói để chỉ sự thật của mỗi sự mỗi vật, người ta thay đổi
xác thể của nó đi: họ đem nó hòa lẫn với quyền lợi, với tính tự đắc, lòng yếm ổ cùng thiên kiến... Té ra, danh từ ngày nay lại thối về nguồn gốc của nó tự ngàn xưa: tư tưởng con người cũng theo cái chiều đó mà thối hóa.
Đó là tư cách rất trái ngược với tư cách nhà khoa học chân chính. Nhà khoa học ức chế cả sự ưa thích riêng của mình, không bao giờ chịu dùng đến lý luận của dục vọng
(logique passionnelle), rất nhẫn nại dò xét sự thật một cách chu đáo, tìm đủ bằng cớ rồi mới chịu tin, nhất là không bao giờ vội vàng trong sự phán đoán. Trái lại, các nhà làm báo, các nhà chính trị, những bọn mị dân chủ nghĩa... họ làm cho danh từ biến thể, cốt dùng lời nói để lôi cuốn, phấn khởi quần chúng (passionner la foule), đào tạo những hạng người hung hăng đầy dục vọng để làm tay sai cho họ.
Vậy, ta cần phải biết suy nghĩ lấy một mình, biết "làm thinh" khi nào không biết và nhứt là phải coi chừng đừng để bị lôi cuốn theo những danh từ "hổ đầu xà vĩ" " to vóc mà
trống ruột", nghĩa là "biết xem sự hùng biện như một sự thiếu lễ đối với kẻ nghe nó" (1). Tại sao dùng sự hùng biện là thiếu lễ đối với kẻ nghe mình? J.Payot trả lời: "Hùng biện là cốt làm cho đê mê óc phê bình đi. Dùng sự hùng biện để dẫn dụ người nào, là tỏ ra mình khinh khi người đó đến bực."(1)
một tinh thần độc lập và tự do, phải giải phóng cho nó ra khỏi ba cái xiềng xích đã nói trên, là
1) Những cảm giác hoang mang loạn tạp bên ngoài;
2) Những dục vọng hỗn độn bên trong;
3) Những danh từ “hữu danh vô thực”.
 
Giải phóng tinh thần khỏi bị lôi cuốn theo những cảm giác lung tung bên ngoài, chính
là cách làm cho sự hỗn độn ấy thành ra trật tự: lượt bỏ những cảm giác vô ích và đem cái phụ mà tùng cái chánh. Đem cái hỗn độn về trật tự, là công phu của quan sát, sẽ bàn ở chương sau.
 
 
 
 
 
_____________________
 1 “L’éloquence a pour but d’endormir l’esprit
critique. Convaincre, par l’éloquence, un home,

quelle prevue qu’on le méprise.” (Apprentisage de l’Art d’Ecrire, p.26.)

 
 QUAN SÁT được tinh vi nhờ khéo léo biết « tập trung tư tưởng ».
 
 Câu châm ngôn thiết yếu của thuật quan sát : Chỉ làm một vịêc thôi, và làm cho tận
tình, cũng là chỉ về sự tập trung tinh thần vậy
 
 Tập trung tinh thần là để hết tâm tư vào một sự gì, hay vật gì. Ngoài sự ấy, vật ấy, ta không để ý đến việc gì khác nữa cả.
 
 
 Ribot bảo rằng : « Chú ý là cái khí cụ giúp con người trở nên hoàn thiện. » (1)
 Thật vậy, thiếu nó, thì những quan năng đặc biệt của tinh thần như: trí nhớ, trí phán
đoán, trí suy luận không thể nào phát triển được. Thiếu nó, thì sự hiểu biết của ta đối với sự vật rất lờ mờ, nhứt là không ứng dụng vào đâu được cả. Nó là cốt tử của cả đời sống tinh thần của ta. Vậy, điêu luyện tinh thần, phải lấy nó làm gốc.
 
 Muốn “đo lường” tinh thần trí thức, người ta thường căn cứ vào sức chú ý mạnh yếu
của mỗi người mà ước định. Darwin nói: ”Một nhà nuôi khỉ, mua khỉ đem về tập, mỗi con giá nhứt định là một trăm hai mươi lăm quan. Người ấy hứa với chủ bán, nếu để cho họ giữ lại nhà trong vài ngày, đặng lựa chọn theo ý, họ sẽ chịu trả giá bằng hai. Người ta mới hỏi anh làm cách nào phân biệt được con nào khôn, trong một thời gian rất ngắn như thế. Anh trả lời:
chỉ xem sức chú ý của nó là biết liền được. Nếu trong khi mình nói hay cắt nghĩa cái gì cho nó, mà sự chú ý của nó xao lãng vì bị con ruồi trên vách hoặc vì một cái cớ nhảm nhí nào, thì con nầy đáng chán nản lắm. Nếu có sửa trị nó thì nó lại càng bướng bỉnh khó dạy chớ không ích gì. Trái lại, con nào biết chú ý thì dễ tập lắm.”
Cái đặc điểm của những bậc vĩ nhân là nơi sức mạnh của sự tập trung tư tưởng của
họ. Roederer nói về Napoléon có câu: “Ông là người có thể làm việc liên tiếp mười tám giờ đồng hồ về một công việc hay nhiều công việc cũng vậy. Không có một người nào biết để hết tâm tư mình vào công việc mình làm hơn ông.” Chính Napoléon, trong bộ ký ức của ông có biên: “Khi nào tôi muốn ngưng một công việc gì, tôi liền đóng hộc tủ ấy lại, và mở hộc tủ khác ra. Nó không lộn xộn với nhau được và cũng không làm rộn hoặc làm mệt tôi chút nào.
Nếu tôi muốn ngủ, tôi đóng hết các hộc tủ lại, tức khắc ngủ liền.” Taine nói: “Người ta không bao giờ thấy được một đầu óc có kỷ luật và sẵn sàng luôn luôn để làm bất kỳ là một công việc gì, và có đủ sức tập trung tư tưởng một cách đột nhiên và toàn bị như thế.” (2)
 
 Có kẻ hỏi Newton, nhà đại thiên văn nước Anh, cái mật pháp của sự phát minh về “Vũ trụ Dẫn lực” của ông. Ông trả lời: “Có chi, chỉ vì tôi nghĩ đến nó mà thôi.” Darwin sỡ dĩ làm được công nghiệp vĩ đại trong khoa học giới là nhờ ông có cái tài “đeo đuổi mãi theo một vấn đề suốt năm này qua năm kia mà không nản”. (3)
_________________________
 1 TH.RIBOT. – Psychologie de l’attention, p.58.
2 F.Challave.—Psychologie el métaphysique, p.396.
3 Vie et corespondance de Darwin, p.69, 135 – (J.Pavox: thuật lại trong Education de la Volonté, trang 20).
 
 
Khổng Tử nói: “Ta là người hễ có việc gì nghĩ chưa ra thì nghĩ đến quên ăn, nghĩ ra
được thì vui quên cả mối lo, không biết rằng tuổi già đã sắp tới vậy.”
 
 Những người rất khoẻ về sự “tập trung tinh thần” như thế thường có một cái đặc sắc
nầy là họ quá chuyên tâm vào một việc mà quên hẳn cả những cái ngoài công việc họ đang làm, đến đỗi thành ra một chứng đãng trí rất nguy hiểm đến đời sống thực tế của họ hàng ngày.
 
 Một ngày kia, lúc còn nghèo, Edison, (1)
 nhà phát minh điện thoại trứ danh của Mỹ
quốc được có người tiến cử đi diễn thuyết về vấn đề điện thoại, là vấn đề mà ông ta sở trường nhứt, vả ông không phải dư giả gì, cũng không muốn kiếm thêm chút ít tiền, mua sách vở và ít món máy móc cần dùng để thí nghiệm.
 Nghĩ đến nó ông cũng thấy đắc chí. Nhưng đến ngày diễn thuyết, Edison không đến.
Một người bạn chạy đi kiếm ông kiếm mãi không thấy. Đến khi ngó trực lên nóc nhà, thấy ông ta đang lom khom đặt dây điện thoại! Thì ra, trong khi ông đang soạn bài diễn thuyết, một ý kiến mới nẩy ra. Ông ban đầu còn lo giải quyết trên một tờ giấy, kế đó ông nghĩ đến những bằng cớ thực tế của nó, ông muốn thí nghiệm liền, ông leo tuốt lên mái nhà. Ở đó tha hồ cho ông thử đi thử lại cái ức thuyết của ông, ông quên mất thính giả của ông đang đợi ông đàng nhà hội.
 
 Đời ông thường có nhiều cái “đãng trí” như thế. Có một khi nọ ông đi bỏ thơ. Khi đến
nhà thơ, gặp hộp thơ, thay vì lấy thơ bỏ vô hộp, ông lại lấy cái đồng hồ ông mà nhét vào.
Nhét hoài không đặng, bây giờ ông mới sức nhớ lại, mới biết là mình lộn.
 
 Ngày ông cưới vợ, một người vợ ông yêu quí nhất trong đời, thế mà sau khi cưới,
cách vài giờ, ông qua phòng thí nghiệm làm việc, vì ông không thể nào bỏ qua một ngày mà không làm việc cho được. Công việc tìm tòi của ông làm ông mê mẩn đến quên mất bà vợ ở nhà đang trông đợi ông. Chiều tối, một người bạn của ông đang đi ngang phòng thí nghiệm, thấy cửa sổ mở mà đèn bựt sáng trưng, lấy làm lạ bước vào, thì thấy ông ta đang cặm cụi thí nghiệm:
- Kìa anh Tom, anh quên rồi sao? Đã quá nửa đêm rồi, còn chị ở nhà chờ anh!
- Ủa khuya rồi sao? Lạ lắm. À phải, tôi mới cưới vợ kia mà, tôi phải về sớm hơn nữa
mới phải!
 
 May thay, bà vợ của ông là người đàn bà khác thường, rất hiểu ông và không trách
móc ông chút nào, vì bà biết những cái đãng trí ấy là cái đại giá của thiên tài ông vậy.
 
 
 Trong lúc cuộc cách mạng năm 1848 nổ bùng, Corot (2)
 Các bạn nói:
 đang hoạ trên bờ song Seine nhưng vì quá chăm chú vào công việc của ông làm nên không hay biết gì về đến những việc khốc liệt đã xảy ra chung quanh. Người ta bắn nhau, đạn súng ví vút bên tai ông, thế mà ông không nghe thấy gì cả. Sau đó vài ngày, ông ta nói với các bạn ông: “Lạ nhỉ, tôi không thấy vui Louis Philippe!”.
__________________________
 1 Les grands homes: Edison.—A keim et Lumet. Paris.
2 Corot, nhà đại danh hoạ Pháp
 
 
- Nầy ông Corot ơi! Ông không hay có cách mạng sao?
 - Ủa! Lại cũng có bọn người bất mãn nữa sao?
 
 
 “Chỉ làm một việc thôi, và làm cho tận tình.” Ta phải bắt chước theo tinh thần của con cá măng (brochet). Con cá nầy, khi nó đuổi theo một con mồi nào, thì dẫu có gặp con mồi khác dễ bắt hơn, nó cũng bỏ qua, và chỉ theo cho kỳ được con mồi của nó thôi. Đối với tinh thần ta cũng thế. Sự chú ý cần phải có một mục đích rõ rệt, bởi nếu ta phân chia nó ra, tinh thần ta sẽ tản mát, huỷ hoại.
 
 Jules Payot nói: “Khi tôi trách cứ bà quản gia trường cơ phạm về những sơ sót của
bà, thì bà thú nhận một cách tuyệt vọng rằng bà không biết làm thế nào thấy được công việc của bà thiếu sót chỗ nào. Thảy đều xoay chung quanh bà như cái chong chóng làm cho bà quáng cả mắt. Tôi bèn khuyên bà: “Làm việc nào thì làm một việc thôi và làm cho xong tất.”
Ngày thứ hai chỉ xem xét rầm nhà, và đừng để ý tới việc gì khác cả; qua ngày thứ ba, hãy quan sát qua trần nhà; một ngày khác để ý đến vách phên, qua ngày khác nữa kiểm điểm những vật treo trên vách, v.v… Bà ấy về sau thú thật với tôi rằng công việc của bà bấy giờ không có gì khó khăn nữa cả, mà bà cũng không hề để có việc gì sơ sót mà phải bị quở nữa.”(1)
 
 Muốn rõ sự chú ý là trọng yếu như thế nào, ta thử so sánh một người đãng trí, không
đủ sức tư tưởng liên tiếp với một người tinh thần tập trung một cách dễ dàng, ta sẽ thấy người sau nầy:
 
 - biết quan sát, và thấy được nhiều điều mà người trước không thể thấy được;
 - biết tiêu dụng những điều họ nghe, thấy, đọc, và họ biết giữ lại những điều ấy trong
trí nhớ. Thành ra họ có nhiều sự hiểu biết; kinh nghiệm, tài năng, giá trị họ nhân đó càng ngày càng thêm.
 - biết suy nghĩ. Họ biết suy đoán nhiều việc mà kẻ vô ý không dè. Bởi vậy, sự quyết
đoán của họ đúng đắn, họ có thể điều khiển kẻ khác.
 - biết quan sát, biết so sánh, biết phê bình, nên họ có rất nhiều ý kiến hay có thể đem
ra thực hành được. Họ có thể tạo ra nhiều phương pháp, nhiều lý thuyết, nhiều công việc, nhiều máy móc…, tóm lại họ là một người trên thiên hạ.
(2)

 
 Chú ý là một tư chất cần yếu của tinh thần để tiến hoá một cách chắc chắn và đạt đến
chỗ hoàn toàn không sai chạy… “Thiên tài chỉ là một sự kiên nhẫn lâu dài, (le génie n’est qu’une longue patience), - kiên nhẫn đeo đuổi mãi một ý nghĩ, một việc làm cho kỳ được mới thôi.” (3)
 
 “Darwin hai mươi năm hoài bão quyển “Chủng loại khởi nguyên” (De l’Origine des
Espèces). Sớm mai, ông làm việc từ 8 giờ đến 9 giờ rưỡi, từ 10 giờ rưỡi đến 12 giờ trưa.
Hoặc chiều, từ 4 giờ rưỡi đến 5 giờ rưỡi, nhưng không phải luôn luôn như vậy,, vì đó là một công việc làm thêm. Tuy làm việc rất ít, mà hễ làm thì ông làm một cách hoàn toàn, đem cả tâm trí chuyên chú vào đó và không khi nào ông làm một việc gì mà cần phải làm lại một lần thứ nhì nữa. (1)
 
____________________________
 1 Le travail intellectvel et la volonté, p.158. 2 P. Jagot. – Cours d’Éducation psychologique , Lecon IV.
3 Xem quyển Thuật Làm Việc cùng một tác giả.
 
 
 Bạn thân ông là một nhà địa chất học trứ danh Lyell cũng chỉ làm việc có hai giờ liên tiếp thôi. Herbert Spencer, người bạn đồng hương với ông, có một sức khoẻ rất tồi tệ,
ông nầy không đủ sức “tập trung tư tưởng” lâu được, thần kinh hệ của ông rất suy nhược.
Làm việc liên tiếp ba giờ thì ông không thể đọc được một quyển tiểu thuyết nữa, ông đã đuối sức rồi. Thế mà vì khéo biết tập trung tinh lực vào một công việc sưu tầm của ông thôi, mà sau cùng ông để lại cho đời một công trình bất hủ hết sức to tát.(2)
 
 Emile Zola, một tiểu thuyết gia trứ danh nước Pháp, trước tác sách vở rất nhiều,
nhưng cũng chỉ một ngày làm việc ba giờ đồng hồ thôi. Sự chú ý của ông nầy cũng thật là đáo để. Hễ một khi ông chuyên chú vào những vật nào ông muốn quan sát, ông đi ngoài đường gặp những bạn thân của ông, ông cũng không nhìn ra. Khi ông chuyên tâm để ý làm bộ sách nào, thì ngoài vấn đề ông đeo đuổi, ông không còn biết có cái gì nữa. Ông chỉ biết có những cái chỉ quan hệ đến việc ông đang sưu tầm thôi. Ở tại hội Văn Đoàn mà ông làm Chánh hội trưởng, ông phải mất có trên ba tháng để thuộc tên hai mươi bốn người cộng tác
với ông mà ông hằng kêu tên khi nhóm hội. (3)
 
 
 Bất kỳ là làm việc gì, “chuyên tâm chú ý” là then chốt của thành công.
 
 Trọng Ni đi qua nước Sở, vừa ra khỏi rừng, thấy một người tật bướu bắt ve bằng một
cây sào dài, rất lẹ và chắc chắn cũng như nó bắt bằng tay vậy.
 
 Trọng Ni nói với người ấy: “Anh thật là tài, xin cho tôi biết cái thuật của anh.”
Tên tật bướu nói: “ Thuật của tôi là đây: Trong năm, sáu tháng, tôi tập để viên đạn
đứng thăng bằng trên ngọn sào của tôi, mà không hề rớt. Khi tôi để đứng đặng hai viên, thì ít con ve nào thoát khỏi tôi. Khi tôi để đứng đặng ba viên, thì mười con trật có một mà thôi. Khi tôi để đứng đặng năm viên, tôi không hề trật một con nào hết. Cái thuật của tôi là qui hết tinh thần của tôi vào chỗ chí hướng mà tôi mong đạt đó. Tôi trị cái tay tôi, cả thân thể tôi cho đến chừng nào nó thành một khúc gỗ, không còn biết cảm động, không còn xao lãng nữa. Tuy Trời Đất là lớn, vạn vật là nhiều, nhưng tôi chỉ thấy có con ve mà tôi muốn bắt đó thôi.
Không chỉ làm cho tôi xao lãng ngoài cái ý của tôi muốn đó, con ve làm gì thoát khỏi tay tôi”. (4)
 
 
CỐ CHẤP
 
 Đừng hiểu lầm rằng chú ý vào một việc là cố chấp, đem cả tinh thần tư tưởng ta chết
khư vào việc ấy. Chú ý và định kiến là hai điều khác nhau xa. Tinh thần tư tưởng ta vẫn hoạt động tự do đủ mọi phương diện nhưng không cho lạc ra khỏi ngoài vấn đề của ta định tìm kiếm đó thôi.
_____________________________
 1 Vie et Correspondance de Darwin, p.37 et 155, trad. Varigny.
2 Autobiographie, tra. Varigny.
3 Dr. Toulouse.- Le Temps, 3 oct. 1992.
4 Trang Tử.—Đạt Sanh Thiên.
 
 

Ta thử vẽ một cái đồ hình (diagramme) là dễ nhận.


 Điểm A là trung tâm điểm, chỉ vấn đề ta đang trù nghĩ. Ví dụ vấn đề đó là vấn đề lập
một cái nhà in. Làm thế nào lập một cái nhà in? Đó là điểm A. Ta bắt qua nghĩ đến cách mua chữ, mua máy, mua giấy, mua mực, mướn nhà, mướn thợ. Số bạc cả thảy là bao nhiêu mới đủ, và phải dự định một số bạc là bao nhiêu để phòng khi thiếu hụt. Số bạc ấy làm sao mà có? Đó là những điểm A1, A2, A3, A4 vân vân. Bao nhiêu vấn đề ấy đều qui vào một việc “lập một cái nhà in” . Tuy mỗi việc mỗi khác, nhưng đều đi vào một mục đích. Đó là tinh thần tập trung, không phải là một định kiến.
 
 
NỀN TẢNG CỦA SỰ TẬP TRUNG TINH THẦN
 
 Theo các nhà tâm lý học, sự chú ý có thể chia làm 2 thứ:
 
1) Chú ý tự nhiên (spontannée) và
2) Chú ý cố tâm (volontaire). (1)
 
 Gọi là tự nhiên, khi nào không phải định trước, nhưng vì sự ngẫu nhiên làm cho mình
để ý tới. Ví như khi ta đang đi, thình lình thấy trước mặt có một người bị nạn. Ta để ý đến.
Đó là chú ý tự nhiên.
Nhưng, nếu sau khi đó, nhân muốn tìm hiểu vì đâu xảy ra tai nạn, và tai nạn ấy nặng
nhẹ thế nào, ta để ý lại một lần nữa. Đó là chú ý cố tâm.
 
 Chú ý tự nhiên thì không còn phải dụng ý chí: còn chú ý cố tâm thì cần phải dụng ý
chí. Một đằng thì tự mình để cho ngoại vật lôi cuốn, tự mình bị ảnh hưởng của hoàn cảnh.
Một dằng thì tự mình điều khiển lấy hoàn cảnh, tự mình làm chủ lấy sự chú ý của mình.
 
 
 Ở đây, chỉ bàn đến chú ý cố tâm thôi, vì chỉ có nó là có thể giúp ta trong con đường
tiến bộ của Trí thức. Bởi vậy, từ đây hễ nói đến sự chú ý, là chỉ về cố tâm chú ý mà thôi.
 
 
 Chú ý, nhờ đâu mà được mạnh mẽ và lâu bền? Nhờ ba nguyên động lực sau nầy:
_____________________
 1 Th. Ribot.—Psychologie de l’Attention
 
 
I.—Hứng thú
 
 Người ta thường sỡ dĩ để ý đến một điều gì là nhờ nó gợi cho ta một hứng thú. Tỉ như
chơi cờ. Lúc ban đầu nhân muốn bắt chước theo mọi người chung quanh mà chơi, nên ráng để ý mà học. Sau, lần lần lại thấy có hứng thú. Nhờ mê nó, nên ta mới chú ý đến nó một cách đặc biệt không biết mỏi.
 
 Dẫu rằng lúc đầu nhờ chú ý mà gây được sự hứng thú, nhưng về sau, thì chính nhờ
nơi sự hứng thú, nó nuôi dưỡng cho sự chú ý của ta được bền bỉ, được mạnh mẽ.
 
 Vậy, muốn cho ta chú ý được lâu dài, cần phải có một hứng thú gì để dùng làm nguyên động lực mới được. Làm một việc gì mà mình ham thích, thì dầu có vất vả bao nhiêu cũng không cho là cực. Sự hứng thú ta được dồi dào bao nhiêu, thì sự chú ý của ta càng mạnh mẽ bấy nhiêu.
 
 Hứng thú có nhiều loại, đại khái có bốn thứ: sự tò mò, sự lợi ích, sự cần thiết, và sự
nguy hiểm.
 
a) Sự tò mò: Chú ý thư ờng có thể là vì một sự tò mò. Không có óc tò mò, thì ta đâu có
chịu khó để tâm dò xét, nghiên cứu, tìm tòi. Nhưng ta sỡ dĩ tò mò, tìm kiếm một điều gì, là nhân ta đã có sẵn cái ý ấy trong đầu, mà ta định tìm cho ra cái lý của nó. Những cái ý sẵn đó, nhà khoa học thường gọi là ức thuyết. Vì óc tò mò mà nhà khoa học cặm cụi năm nầy qua năm kia để tìm những bằng cớ chứng nhận những ức thuyết của họ về một vấn đề gì. Thỉnh thoảng ta cũng nên có những lối “ức thuyết” ấy để làm nguyên động lực cho một cuộc tham cứu nào hay một công việc làm nào. Nó giúp cho đời ta được mới mẻ, rộng rãi hơn,thanh
thản hơn.
 
b) Sự lợi ích: Chú ý có khi cũng là một sự lợi ích. Theo lệ thường, người ta sỡ dĩ chú ý
đến người, vật hay những hoàn cảnh nào là vì người, vật, hoàn cảnh ấy có quan hệ, có lợi ích đến công ăn việc làm của ta hoặc nhiều hoặc ít. Lợi ích làm hưng khởi sự chú ý của ta. Cho nên, vật mà ta để ý nếu lợi ích cho ta nhiều chừng nào, thì ta càng chuyên tâm chú ý đến nó chừng nấy.
Vậy, cử chỉ hay nhứt để giúp cho sự chú ý của ta mạnh mẽ, lâu dài, là phải biết tính cho những điều ta thấy hay nghe sẽ có lợi ích cho ta sau nầy, chỉ hoặc sớm hoặc muộn mà thôi.
Nếu ta nghi nó không có ích gì cho ta cả, thì sự chú ý của ta không thể nào đứng vững nữa được.
c) Sự cần thiết: Ta cần phải để ý chuyên tâm đến những cái chi quan hệ với nghề nghiệp ta, nếu ta muốn được sành sõi hơn. Sự chú ý của ta, cố nhiên là phải luôn luôn hoạt bát mới mong giúp ta thấy được những chỗ ta còn thiếu sót trong nghề nghiệp của ta hoặc để tìm phương sửa đổi lại, hoặc để cho công việc được hoàn toàn hơn. Đó là vì sự cần thiết cho nghề nghiệp mà ta chú ý được mạnh mẽ và lâu dài. Bất kỳ là ở vào một địa vị nào, nếu muốn cho nghề nghiệp mình được tinh vi hơn, đều phải cần chuyên tâm để ý đến những công việc mình làm. Hoặc vì sự cần thiết bắt buộc ta phải biết thêm một tiếng ngoại quốc nào. Bấy giờ ,ta
mới chịu để ý và chuyên tâm tận tuỵ học cho kì được thứ tiếng ấy. Tỉ như phần đông người mình bây giờ, tự thấy nếu không biết chữ Hán thì văn chương khó mà đi được tới chỗ tinh vi.
 Cho nên học chữ Hán đối với họ là một sự cần thiết rất khẩn cấp. Bấy giờ họ mới chịu
để tâm nghiên cứu và học hỏi Hán tự, dẫu phải tốn nhiều công phu cũng mặc. Đó là vì sự cần thiết mà sự chú ý của ta mới được mạnh mẽ về lâu dài.
d) Sự nguy hiểm: Những khi ở trong một hoàn cảnh nguy hiểm, sự chú ý của ta lại có
phần mãnh liệt hơn tất cả những khi khác. Vì, hễ sơ ý một chút, là nguy cả tính mạng mình vậy. Chẳng phải chỉ có lên núi cao, hay khi cầm tay bánh xe hơi, mới cần phải chú ý nhiều thôi; những lúc đi ngang qua lộ, gặp xe lên xuống dập dìu, hoặc những khi đi chơi ngoài đường phố, ta cũng phải hết lòng cẩn thận mới đặng, vì tai nạn rình rập mãi bên ta, sơ ý một chút là nó chụp vào ta trong nháy mắt. Trước sự nguy hiểm, ta cần phải dụng tâm chú ý một cách gắt gao mới đặng. Hằng ngày, nhân vì phải lo tránh đỡ tai nạn ngoài đường mà sự chú ý của ta được sắc sảo và mạnh mẽ thêm nhiều. Tránh sự nguy hiểm về xe cộ ngoài đường là một lối điêu luyện sự chú ý rất hay. Bởi vậy, những kẻ ở thành thị đông đúc như người ở Sài Gòn – Chợ Lớn, thường có tính hoạt bát hơn kẻ ở đồng vườn, cái đó không có gì là lạ. Tập võ, tập đánh kiếm là những môn thể thao giúp cho tinh thần ta được tập trung một cách mạnh mẽ và giai dẻo như vậy.
 
II. – Thói quen
 Ngạn ngữ có câu: “Có rèn, mới trở nên anh thợ rèn.” Cũng như có quan sát thường mới
trở nên một nhà quan sát giỏi. Nói về sự tập trung tinh thần cũng vậy. Chỉ có những kẻ
thường đeo đuổi theo những cái học cần phải dùng đến sự chú ý nhiều, mới có thể tập trung tinh thần mình vào bất kỳ là vấn đề nào thuộc về trí thức mà thôi.
 
 Trái lại, những kẻ làm việc như cái máy, ít khi phải dùng đến sự chú ý, thì không bao
giờ để ý lâu được bất kỳ là về một vấn đề trí thức rất thô sơ nào.
 
 Những việc mà ta thường hay bỏ lảng, phần nhiều là những việc ta làm mà không thích.
Nhưng nếu cứ làm đi làm lại mãi, rồi thì với thói quen, lần lần ta cũng thấy thú vị. Tuy trước không thích, nhưng quen rồi, thì việc gì cũng trở nên hứng thú được. Nhiều kẻ vì mục đích sinh nhai mà phải làm một nghề mình không thích. Nhưng lâu năm chầy tháng thói quen làm cho họ lại thích nghề ấy. Có thấy được hứng thú, thì công việc bấy giờ sẽ trở nên dễ dàng, sự chú ý đối với nghề nghiệp càng ngày càng tinh thêm.
 
III.—Ý chí
Những kẻ có ý chí mạnh không cần lấy hứng thú và thói quen làm động lực cho sự chú ý của mình. Chỉ có một sự muốn của họ là đủ. Hễ nhứt định phải học, thì họ học, học cho kỳ được mới thôi. Đây là một lối chú ý cao nhất, phần nhiều thuộc về hạng trên thiên hạ mới làm được. Trước cũng nhờ có hứng thú, hoặc nhờ có thói quen mà đã tập được cách chú ý mạnh mẽ và lâu bền, nên rồi họ có được cái ý chí mãnh liệt như thế. Bất kỳ là thuộc về một vấn đề nào, hễ muốn chú ý đến, thì họ chú ý một cách dễ dàng. Dùng được lối chú ý nầy, thì trí lực
con người sẽ tiến hoá mau lẹ vô cùng.
 
 
B.—NHỮNG LỢI ÍCH
CỦA SỰ TẬP TRUNG TƯ TƯỞNG
 
a) Qui nhứt tinh thần: Tập trung tư tưởng giúp cho các quan năng của tinh thần được hội hiệp lại một cách điều hoà, nhân đó, được mạnh mẽ thêm lên. Thật vậy, trong lúc ta chú ý để quan sát một điều gì, thì cả trí nhớ, trí tư tưởng, trí suy luận cùng hợp lại làm việc với nhau một cách rất mật thiết. Vừa quan sát vừa nhớ lại những cái chi đã có thấy, có nghe, có biết để so sánh, vừa phân biệt được chỗ đồng chỗ dị, vừa tin tưởng đến những sau nầy của nó, vừa suy luận và phê bình công bằng.
 
b) Thâu được nhiều tài liệu chính xác: Tập trung tư tưởng giúp cho ta thấy được nhiều
phương diện mà với con mắt thường không thể thấy được. Ta chỉ nhận thức được rõ rang những điều ta đã để ý mà thôi.
 
c) Tránh được những sơ sót về văn tự: Thường trong những văn tự, như khế ước, giấy nợ, v.v.., một chút sơ sót đủ hại cả một sự nghiệp của ta. Vậy phải biết để ý dò xét từng phương diện, cân nhắc từng câu văn, đừng cẩu thả, vội vàng… Phải để cho mình đủ thời giờ suy nghĩ, đừng để ai bắt buộc ký tên gấp.
 
d) Tăng tiến trí nhớ: Ta có thể quả quyết rằng: “Không chú ý thì không nhớ lâu được cái gì cả.” Càng chú ý nhiều chừng nào thì sự nhớ của ta càng được rõ rang và bền bỉ chừng nấy.
 
e) Giúp cho óc phát mình sáng tạo: Người ta thường tin rằng nhờ sự ngẫu nhiên mà các bực thiên tài phát minh một điều gì. Sự thật không phải thế. Ít khi thấy được người có những tư tưởng kỳ đặc, mới mẻ, về những vấn đề mà người đó chưa từng suy nghĩ và hiểu biết qua bao giờ. Thống soái Foch nới chốn chiến trường, sở dĩ ngộ được nhiều ý nghĩ rất mới lạ về chiến lược là nhờ ông rất sành về những vấn đề binh pháp. Bất kỳ là ở vào giới chuyên môn nào phải có biết nhiều, có để ý đến trăm ngàn chỗ vụn vặt của nghề, mới mong thấy được nhiều cái hay thêm mà kẻ khác không thể thấy được. Ta không bao giờ thấy một anh văn sĩ
phát minh được cái gì thuộc về máy móc. Branly, nhà phát minh vô tuyến điện, trước kia là một nhà sành sõi về điện học. Pasteur, Curie, Edison… cũng một thế. Sự phát minh sáng tạo của họ không có ngoài chỗ sở trường của họ. Trừ ra những người như Denis Papin, còn nhỏ, và chưa phải là một nhà chuyên môn về một vấn đề nào, nhân sự ngẫu nhiên mà tìm ra sức mạnh của hơi nước. Nhưng biết đâu, trước kia, ông ta không có để ý nghĩ qua việc ấy. Dầu là một sự ngẫu nhiên đi nữa, chẳng qua là một vật lệ ngoại (exception), ta đừng mong mỏi đến những việc quá sức của con người.
 
 
C.—TINH THẦN TẢN MÁT
 
 Muốn tập trung tinh thần, cần phải lánh xa những nguyên nhân làm cho nó tản mát. Có
biết đặng nguyên nhân, mới tìm đặng phương cứu giúp.
 Đại khái, ta có thể chia những nguyên nhân nầy, làm hai phần rất phân biệt:
a) Nguyên nhân bên ngoài, và
b) Nguyên nhân bên trong.
 

a) Nguyên nhân bên ngoài:
Những nguyên nhân bên ngoài có thể, hoặc thuộc về những điều kiện vật chất, hoặc
thuộc về những điều kiện chuyên môn và kinh tế.
 
Nhiều thứ bệnh về thần kinh thuộc về di truyền, hay tự mình gây lấy, có thể làm cho
tinh thần mình không vững bền. Một sự đụng chạm nặng có khi làm cho đầu óc mình lơ đãng, không sức chú ý được lâu về vấn đề gì. Nhiều chứng thần kinh khiến cho mình trở nên quạu quọ, áy náy, nóng nảy, nhạy cảm; tinh thần mình vì đó bị xao xuyến, tản mát lộn xộn.
 
Công việc làm ngày nay phần nhiều làm cho người thợ thành như bộ máy: lối cử động
không thay đổi. Hễ một khi đã quen tay rồi thì những cử động ấy thành như cái máy, tư tưởng không cần phải tham dự đến nữa. Lẽ cố nhiên là nó tha hồ lung tung lêu lổng.
 
b) Nguyên nhân bên trong:
i. Tinh thần ta hay tản lạc, một phần rất lớn do nơi sự mất trung bình trong các quan
năng của tinh thần.
 
ii. Lại nữa, thiếu sự hứng thú, thiếu sự lợi ích thì mọi sự mọi vật đối với ta khó mà thâu tinh thần ta lại được, như ta đã thấy trước kia.(1)
 
iii. Có nhiều kẻ, không phải lười biếng, hay bất tài, nhưng làm cái gì, họ cũng muốn cho
mau rồi. Phần nhiều, họ bị hỏng việc là tại họ thiếu chí nhẫn nại.
 
 Cũng có kẻ sỡ dĩ không chú ý được lâu bền về một vấn đề nào là tại họ hay ưu lự, lo
lắng, nóng nảy.
 
iv. Tinh thần khó tập trung được cũng tại ta ham đeo đuổi theo nhiều vấn đề một lượt.
Thích làm tiền, lại cũng vừa thích nghiên cứu học hỏi, thích đánh cờ, thích đá banh… Tinh thần ta nhẩy lung tung từ vấn đề này sang vấn đề kia, không được ở một chỗ nào cho vững bền lâu được. Cục đá mà lăn mãi thì sao đóng được rong rêu. Bao nhiều tinh lực ta dồn vào đều không bổ ích cho ta được bao nhiêu cả.
 
v. Có nhiều người hễ học qua là nhớ liền, mà rồi họ quên cũng lẹ. Có kẻ suy nghĩ dễ
dàng, nhưng không biết làm chủ lấy tư tưởng của mình, họ để tha hồ ý nghĩ họ lôi cuốn theo cái chiều lêu lổng của nó.
 Những người vì quá tự đắc với cái óc quá sáng láng của mình, họ không chịu gia công
suy nghĩ cho chính đính một việc gì cả. Họ có thể là một tia sáng giữa trời khuya, nhưng chỉ là một cái chớp nhoáng thôi. Họ có thể là một thiên tài và làm nên việc lớn, nhưng họ vẫn ở dưới cái thiên tài của họ luôn, bởi họ quá ỷ lại vào cái sức thông mình của họ, không chịu cố công chú ý vào một việc gì cho lâu được cả.
 Lại cũng có nhiều người, - dường như không cần đắn đo suy nghĩ gì cả, vẫn cũng giải quyết được một cách mỹ mãn, bất cứ vấn đề gì, - là nhờ tinh thần họ rất hoạt bát. Họ không cần phải chú ý lâu làm gì cả. Quá hoạt bát cũng là một nguyên nhân làm cho ta ít dùng đến sự chú ý.
 Tuy nhiên, nếu gặp phải những vấn đề quan trọng, ta cần phải biết thận trọng, dè dặt trong sự phán đoán; đừng ỷ tài ỷ tận mà không nên. Dẫu sao, biết “hưỡn đãi sự phán đoán của mình lại” (2)
 là phận sự đầu tiên của kẻ nào muốn tránh xa sự lạc lầm.
 

CÁCH LÀM CHO TINH THẦN 
ĐƯỢC TẬP TRUNG MỘT CÁCH ĐẦY ĐỦ

Muốn cho tinh thần được tập trung một cách đầy đủ phải làm sao? Ta nên luyện năm cách chú ý sau đây: 
1. Quan sát 
2. Đồng hoá 
3. Thi hành 
4. Suy nghĩ 
5. Kiến thiết 

A. – Quan Sát: 
 Quan sát là một cách để tập chú ý, vì không chú ý thì không quan sát được cái gì cả. 
Phần nầy, đã nói ở chương trước, không cần nói lại đây nữa. 

B. – Đồng hoá: 
 Lối chú ý nầy, chỉ có được những khi nào ta đọc sách một cách kỹ lưỡng, hơn nữa, khi ta học hỏi, tìm hiểu , hoặc ráng nhớ một việc gì. Trong khi đó, ta đã đem cả tinh thần ý 
chí sát nhập vào công việc ta đang làm. Dưới đây phân ra làm ba phương pháp tập luyện: đọc sách, nghe diễn thuyết, nghiên cứu hay giải quyết một vấn đề nào. 
__________________________ 
 1 Luận ngữ (Thuật nhi, VII). 


I.—Đọc sách: Hãy tập đọc, đọc để tóm lại một cách vắn tắt nhưng đầy đủ một bài 
báo nào hay một chương nào trong một quyển sách, hoặc cả một quyển sách nào nho nhỏ cũng được. 
 
 Mỗi một đoạn sách hãy tóm tắt lại và cho nó một đầu đề. 
 
 Mỗi một bài, tóm lại và cho nó một cái tựa. 
 
 Không phải chỉ tập một vài lần thôi. Phải tập hằng ngày, hoặc hễ gặp được cơ hội thì 
đừng bỏ qua cách tập luyện nầy. 
 
 Đọc sách có hai chức vụ khác nhau là: đọc chữ và hiểu nghĩa. 
 
 Ta nên để ý điều này: tuy có đọc được chữ mới có hiểu được nghĩa, nhưng không phải 
luôn luôn hễ có đọc là có hiểu. 
 
 Hoặc vì đọc thì lẹ, mà hiểu thì chậm, cho nên phải đọc nhiều lần mới hiểu được. Hoặc 
vì vấn đề mình đọc không có hứng thú gì cả, hoặc mình không quen với nó, hoặc mình đang bận nghĩ một việc gì khác quan hệ hơn. Vì vậy, đọc và hiểu, hai con đường ấy không gặp nhau được. Phải làm cho chúng nó hiệp nhau luôn luôn, đó là trách nhiệm của chú ý. Muốn tránh sự phung phi vô ích tinh thần và thời giờ, ta nên nhớ mấy lời khuyên dưới đây.\ 
 
a) Đừng mang lấy cái tật “đọc mà không hiểu”: mỗi khi nào ta bắt gặp ta đang làm 
như vậy, hãy ngưng liền ngay. Đừng để vương phải một thói xấu, về sau khó trừ.  b) Đọc sách một cách tích cực, nghĩa là vận dụng cả tinh thần quan sát, phê bình. Hãy 
nghiền ngẫm cái tựa của từng chương và tự hỏi trong đó tác giả sẽ nói những gì? Đó là cách kích động tánh tò mò của mình, tạo cho mình thêm một hứng thú. Trong khi đọc sách, mình nên giữ vai chủ động, đừng hoàn toàn thủ vai thụ động. 
 
c) Đem những sự hiểu biết của ta so sánh với những điều ta đang đọc. Tìm những chỗ 
đồng dị. 
 
d) Thỉnh thoảng, tóm tắt lại những điều mình đã đọc, để xem thử sức chú ý của ta đến ngần nào. Dùng viết chì màu gạch những chữ đại khái để làm mục điểm (points de repère) cho công việc này. 
 
e) Mỗi ngày, tập đọc một vài trang sách chữ ngoại quốc (chữ Anh hay chữ Hán, v.v…) để buộc mình phải đọc chậm và cân nhắc từng nghĩa của câu văn hay của từng chữ. 
 
f) Đem câu văn tác giả mà đồng hoá với câu văn của mình: Đọc một câu hay vài câu 
sách, rồi thuật lại liền, không phải để tập trí nhớ mà là để tập đồng hoá câu văn của tác giả. 
Không bao lâu ta sẽ thấy đọc sách dễ dàng vì ta đã quen với câu văn của tác giả.  g) Đọc mỗi câu, phải tưởng tượng ra hình thức rõ ràng theo cái ý nghĩa của câu đó. 
Phần nầy sẽ nói ở một chương riêng về trí tưởng tượng sau nầy. 
 
 II.—Nghe diễn thuyết: Nghe một câu chuyện, một cuộc diễn thuyết, hay một bài học nào cũng cần phải có phương pháp như cách đọc sách ở trên. 
 
 Nhiều khi trong khi ngồi nghe một câu chuyện, mặc dầu câu chuyện ấy đối với ta 
không có gì khó khăn, trong một lúc lâu ta thấy ta lo ra, đầu óc vẩn vơ đâu đâu ngoài ngàn dặm. Ta chỉ nghe mà không hiểu gì nữa cả. Vậy phải làm cách nào trừ cái tật ấy, vì nó có nhiều kết quả không hay cho mình? 
 
 1o/ Trong khi nghe, phải ráng nghe một cách tích cực, nghĩa là giữ vai chủ động; sau 
khi nghe một hồi, hãy tóm tắt lại trong trí từng đoạn những điều mình đã nghe; nếu hiểu không kịp, hãy chận lại và bằng một câu hỏi khôn khéo bắt người ta lặp lại cho mình nghe. 
Phải lánh xa cái tật nghe mà không hiểu. Nếu người nói chuyện cùng mình hay lặp đi lặp lại kể lể dài dòng quá, thì đừng ngại gì yêu cầu họ nói tắt một lời những điều họ muốn nói (cố nhiên là bằng một cách khéo léo). Nên độ trước trong trí những điều họ sẽ nói nếu mình ở vào địa vị của họ, ta sẽ thấy nhiều cái bất ngờ rất hứng thú. Trong khi nghe thuật chuyện, ta cũng nên nhân cơ hội thỉnh thoảng xen vào một vài câu hỏi để tăng sự chú ý. 
 
 2o/ Nhại lại trong trí những điều mình nghe nói. 
 
 3o/ Quan sát bộ điệu của người nói chuyện với mình. Ta nên nhớ rằng: bộ điệu giúp 
cho ta hiểu ý nghĩ kẻ khác không kém gì lời nói của họ. Nghe nói chuyện mà thấy luôn bộ điệu, dễ cho mình hiểu ý người ta hơn là nghe mà không thấy họ, vì “điệu bộ cũng là một cách nói”.  Nghe diễn thuyết hay nghe giảng một bài học gì cũng vậy, đừng đóng vai trò thụ 
động, hãy: 

 1o/ Ghi trên một quyển sổ nhỏ, những đặc sắc cốt yếu. 
 
 2o/ Hoặc nếu không thể ghi bằng bút, thì ráng lập một bản khái lược bài diễn văn 
trong trí. Trong khi diễn giả nói tới đâu, phải để ý đến những yếu điểm đã nói rồi, và dò xét chỗ liên lạc khúc trước với khúc sau. 
 
 3o/ Hãy nghiền ngẫm trước cái đầu đề bài diễn văn, và nếu có thể soạn trước một bài 
trong đó biên rành rẽ những chi tiết, những ý nghĩ riêng của mình đối với vấn đề cuộc diễn thuyết mà mình sắp đi nghe đây. Trong khi nghe, để ý xem coi chỗ đồng dị của ý tưởng mình và ý nghĩ của diễn giả. Được vậy, thì khó mà lo ra, vì đó là một cuộc đối chọi rất lý thú.

III.—Nghiên cứu, hay giải quyết một vấn đề nào: Nghiên cứu hay giải quyết một vấn 
đề nào, phải biết tránh hai nhược điểm nầy: 
 
1o/ Thiếu kiên nhẫn;
2o/ Không biết hạn định vấn đề. 
 
 Thiếu kiên nhẫn là tại: hoặc vì vấn đề ấy đối với mình không được hứng thú, thì hãy 
tạo cho nó một hứng thú riêng như đã nói trước kia; hoặc vì mệt nhọc, thì hãy dành cho nó một thời gian khá rộng để giải quyết. Những phán đoán hối hả hãy nên lánh xa nếu mình muốn đừng có điều hối hận. 
 
 Không biết hạn định vấn đề, làm cho sự giải quyết thêm phiền phức hỗn độn. Phải 
biết lược bỏ tất cả cái chi ở ngoài vấn đề mình đang đeo đuổi. Tỉ như, nhà phát minh máy bay đầu tiên, họ phải buộc mình rút lại tất cả vấn đề trong một yếu điểm nầy, là “thắng cho được cái sức nặng” mà thôi. Ngoài ra những ý nghĩ gì khác, ông ta đều xua đuổi không choc hen vào trí thức. Máy ấy của ông ta sau nầy sẽ sơn màu gì, cái vỏ phải làm theo kiểu gì, sẽ chở được bao nhiêu người, và phải đặt nó tên là gì… toàn là những ý nghĩ không cần thiết cho ông ta bây giờ, đều phải vứt ra ngoài trí thức cả. Đó là những vấn đề mà ông sẽ nghĩ đến 
sau nầy thôi. 
 
o
 
 Nói thấp xuống một từng, nếu ta là người đi làm công cho một hãng nào, trước hết 
nên tự hỏi những câu sau nầy và tìm thế nào tự trả lời một cách quả quyết và rõ ràng, cũng là một phương pháp tập sự chú ý rất hay. Thế nào người thợ như thế cũng sẽ đứng trên những kẻ đồng bối. 
 - Nhà buôn dùng mình đây, mục đích họ làm gì? Họ mua những vật chi, và bán những vật chi? Cách trả tiền như thế nào? 
 - Trong khoảng mua vô và bán ra, họ làm những gì? Mua đi bán lại, hay mua về chế 
biến ra cách khác rồi sẽ bán?  Làm vậy họ phải tổ chức như thế nào? Dùng bao nhiêu sở phụ? Có mấy chi nhánh? 
Những sở phụ ở đâu? 
 - Mình cần phải biết những cái chi để làm trong các sở phụ? 
 - Trong sở mình làm, mình sẽ giữ địa vị gì? Ích lợi và quan hệ như thế nào? Công việc mình làm có chỗ gì đặc biệt không? 
 - Mình làm cách nào để trau giồi phương pháp làm việc của mình cho có kết quả? 
 - Đối với những hãng hay sở tương tự như hãng hay sở của mình đang làm, hãng của 
mình đứng về địa vị quan hệ như thế nào? Đối với toàn thể cả thành? Cả một phương trời? 
 - Hãng của mình làm phải chịu dưới quyền của một cơ sở nào khác? Mua đồ ở đâu 
về? Bán ra cho ai, cho xứ nào? 
 - Nếu mình có vốn, lập một hãng như thế, mình phải tổ chức như thế nào? Bắt chước 
theo cách tổ chức của hãng ấy hay sửa đổi lại theo một phương pháp hay hơn? Tại sao mình lại phải sửa đổi? Cách tổ chức của hãng mình đang làm khuyết điểm chỗ nào? 
 - Có chỗ nào đáng cho mình làm với tài nghệ mình hơn địa vị mình đang ở không? 
 - Mình có đủ tài năng làm không? 
 Đấy là lấy tỉ dụ một người làm công thường. Bất kỳ là ở vào địa vị nào: học sinh, văn sĩ, họa sĩ hay giáo sư, y sĩ, v.v… ta cũng làm được như thế. 
Những câu hỏi, cố nhiên là tuỳ công việc, địa vị, mà thay đổi cho hạp cách hạp tình, 
nhưng khuynh hướng vẫn như nhau. 
 Làm công việc gì bất kỳ mà biết làm theo cách thức trên đây, thì mình mới có thể để ý 
đến từng mảnh mún của việc làm mà không biết chán. 

C. – Thi hành: 
Chép lại, hoạ lại, là một cách chú ý bằng mô phỏng. Trong khi chép lại, hoặc vẽ một 
vật gì, nếu ló ra thì phải chép sai vẽ trật. Mô phỏng cho hệt, cần phải để ý nhận từng nét, tập trung cả tinh thần vào công việc mình mới được. 
 
Về loại chú ý nầy, học vẽ là phương pháp hay nhứt. 
 
Hãy tập quan sát thật kỹ một vật, rồi vẽ nó lại. Ban đầu thì vẽ mà còn để vật ấy trước 
mặt. Sau, hãy dẹp nó đi chỗ khác, vẽ lại nó bằng tri nhớ thôi. Bấy giờ ta sẽ thấy sự chú ý của ta còn sơ sót nhiều. Có nhiều nhà hoạ sĩ, họ chụp hình bằng cặp mắt. Sau khi quan sát, họ vẽ lại không sót một nét nào đại khái cả. 

D. – Suy nghĩ: 
Những điều mình quan sát, đã nghiên cứu, hãy đem nó mà dùng trong những vấn đề 
mình suy nghĩ. Đừng để tư tưởng lêu lổng lung tung, phải buộc nó đi cho có chiều. (Phần nầy sẽ nói riêng nơi chương “Tổ chức Tư tưởng” sau đây.) 
 
Phải tập ham cân nhắc lợi hại, ham giải quyết những vấn đề khó khăn. Trước khi nhất định một việc gì, phải xem xét kỹ lưỡng ảnh hưởng sau nầy của nó tốt xấu như thế nào. 
E. – Kiến thiết: 
 Khi mình sáng tác, tổ chức một điều gì, sự chú ý lại càng phải hoạt động một cách đầy 
đủ hơn nữa.  Thử trích ra một vài vấn đề trong báo chí để thảo luận phê bình lại. Tìm kiếm những 
bằng cớ để bài bác hoặc để binh vực một ý nghĩ nào của mình hay của người. Biên ra những lý lẽ nào vững vàng, và bỏ cả những cái không đủ chứng cứ đi. Đó là một lối tập chú ý rất hiệu quả vậy. 
 
 Ví dụ, thấy trong báo thuật lại một vụ tự sát mà người quyên sinh để lại bức thơ nói 
rằng mình tỉnh trí mà chết; còn thầy thuốc thì chứng nhận rằng người đó điên có cơn. Thế thì vấn đề này phải giải quyết thế nào? Ai nói đúng, ai luận sai? Ta hãy lấy giấy biên vấn đề ấy ra như thế này: “Người tỉnh trí có khi nào tự sát không?” “Sao gọi là tỉnh trí” và “Trong xã hội có những người nửa điên nửa tỉnh sống tự do không?” Không cần phải chờ cho tư tưởng ta có liên lạc mới biên ra. Không phải mình cố làm nhà văn sĩ hay nhà viết báo, mục đích mình là luyện tập sự chú ý, và chỉ có thể thôi. Trong báo chí hằng ngày thiếu gì vấn đề rất ngộ rất hay để đem ra mà thảo luận. Để ý mà tìm thì sẽ thấy hằng hà rải rác trước mắt. 
 
o
 
 Tổ chức cũng là một cách huấn luyện tinh thần tập trung rất hay. Suy nghĩ có thứ tự 
mà tập cho thành thói quen, giúp cho mình trở nên nhà tổ chức khéo léo. 
Mỗi khi mình phải tổ chức một việc gì, phải luôn luôn tự đặt lấy hai câu hỏi nầy và suy tìm cách giải quyết nó: 

 1o/ Tôi làm gì đây? 
 
 Công việc tôi phải làm đây, là những công việc gì? 
 
 2o/ Phải dùng phương pháp nào hay hơn hết để thực hành? 
 
 Hai câu hỏi nầy sẽ gợi thêm nhiều câu hỏi khác, và khi đã trả lời một cách ổn thoả 
được những câu hỏi ấy, là mình có thể thực hành cái kế hoạch của mình vậy. 
 
 Ví như người ta giao cho mình tổ chức một hội chợ, mà xưa nay mình chưa từng làm. 
 
 Vậy trước hết hãy lo giải quyết câu hỏi thứ nhất một cách tỉ mỉ. Nghĩ tới sự mướn rạp, 
thuê các tay tài tử, nghệ sĩ, in giấy quảng cáo, giấy vô cửa, v.v… 
 
 Rồi bắt qua câu hỏi thứ hai. Trong cách thuê các tài tử, nghệ sĩ, có nhiều mánh lới 
mình cần phải biết, có khi mướng mắc mà gặp phải những kẻ không tài, còn mướng rẻ lại gặp người có tài. In quảng cáo có khi in rẻ mà được in khéo, còn in mắc, mà gặp phải nhà in vụng, thành ra thất bại cũng không chừng. Mướn rạp tính chứa được ngàn người mà rốt cuộc có khi chứa không tới bảy tám trăm người. 
 
 Bấy nhiêu sự khó khăn ấy tỏ ra rằng tổ chức là một công việc phiền phức và khó 
khăn, cần phải để cả tinh thần tư tưởng vào.  Tổ chức, tức là dự định và xếp đặt. Ấy là đem hiện tại và vị lai hợp mà xem xét, 
nghiên cứu. Không thể cẩu thả, lo ra một chút nào cả được, vì sơ sót một chút có khi gây cho mình lắm điều hư hỏng tai nguy cũng không chừng. 
 
o
 
 Tóm lại: “Chú ý chính là cả đời sống của tinh thần: Trí nhớ, Lý luận, Phán đoán 
chẳng qua là những kết quả hết sức tự nhiên của Chú ý.” (1)
 
 _________________________ 
 1 Marcel Viard. – L’art de Penser, p.61.

 
 NGƯỜI TA NÓI: “Trí tưởng tượng thống trị thế gian.” Thật có đúng như vậy. Sự quan hệ của nó đối với đời sống tinh thần của ta không phải thường. 
 
 Nhiều kẻ lại nói: “Trí tưởng tượng để cho những thi sĩ cùng các nhà tiểu thuyết, chới 
với những kẻ chi vụ sự thật, thì nó có ích gì mà phải bận lòng đến.” Nghĩ như thế rất lầm. 
 
 Thường ở đời, trong những thất bại của ta, một phần lớn do nơi tưởng tượng gây nên. 
Là tại nơi đâu? Tại ta thường phán đoán sự vật theo như ý ta muốn cho nó sẽ ra như thế nào, 
hơn là theo sự thật y như nó đã xảy ra. Chính vì thế, mà Napoléon nói:” Trí tưởng tượng làm cho ta bại trận” (1)
 Và cũng vì đó mà người ta sợ nó, khinh nó. 
 Tuy nhiên, không phải vì thế mà bảo nó luôn luôn là nguồn gốc của sự sai lầm. 
 
 Sỡ dĩ ta thấy được sự thật là nhờ trí tưởng tượng mà thấy đặng. Cũng nhờ trí tưởng 
tượng ta mới tìm thấy được nguồn hứng thú trong sự vật. Các nhà khoa học nhờ trí tưởng tượng mới tạo được ức thuyết (hypothèse) để dự tưởng sự thật trước khi đạt đến nó bằng những phương pháp tinh mật hơn. Chính nhờ trí tưởng tượng, ta mới có thể tạo cho mình một lý tưởng được và có thể trù nghĩ phương thế để đạt cho kỳ được lý tưởng ấy.  Trí tưởng tượng lợi rất to, mà hại cũng không nhỏ. Nếu ta khéo dùng nó, khéo huấn luyện nó, đổi cái hại của nó thành cái lợi thì nó sẽ là một phụ ta rất quí báu của tinh thần ta vậy. 
 
 Muốn được như thế, phải làm cách nào? 
 
 Ta cần phải để cho trí tưởng tượng ta hoạt động tự nhiên nhưng luôn luôn phải để cho 
Lý trí “cầm cương con tuấn mã nguy hiểm nầy” mới được. 
 
 
 
 A.—ĐẶC TÍNH CỦA TƯỞNG TƯỢNG 

 I.—Tưởng tượng và cá tánh: 
 Hơn cả các tác dụng của tinh thần, trí tưởng tượng làm biểu lộ được cả cái người của ta ra. Thử xem những cụm mây bạc lơ lửng trên trời xanh hoặc thử lấy một tờ giấy trắng rồi nhễu lên đó một vết mực và xếp lại cho vết mực tan ra: mỗi người của chúng ta sẽ thấy hiện tượng khác nhau cả. Kẻ thì cho giống như hình một con thú, người thì thấy in dạng một lâu
_______________________ 
 1 C’est l’imagination qui nous fait perdre des batailles”, Pensécs – Napoleon 1st



đài, v.v… Sự vật có một, mà sự thấy thì vô cùng, đủ chỉ cho ta thấy rằng trí tưởng tượng của ta sở dĩ được sung mãn tốt tươi hay cằn cỗi khô khan… đều do nơi sự phong phú và tân kỳ nhiều ít của cá tánh ta mà ra. 
 
 II.—Tưởng tượng và không tưởng: 
 Trí tưởng tượng là một công trình cố gắng, không phải là tư tưởng long bong, lêu lổng 
tha hồ… 
 
 Nhưng khi ta trù nghĩ một chương trình hành động nào, phải giải quyết một vấn đề 
hay thảo lược một cuốn sách… nhứt định là không thể để cho tư tưởng bổng lổng thêu lêu như trong lúc mộng tưởng mơ màng, tha hồ bay đáp từ đề kia qua đề nọ, không nhất định nơi nào cả, mà phải thu thập cả tinh thần, vận dụng cả ý chí mới đặng. Dùng trí tưởng tượng phải công phu. Tưởng tượng và không tưởng (reverie) là hai cử chỉ khác nhau xa. 
 
 III.—Tưởng tượng và hứng thú: 
 Muốn cho trí tưởng tượng được hoạt động một cách hoàn toàn, cần phải có một hứng 
thú gì để làm trụ cốt. Thiếu hứng thú thì trí tưởng tượng cũng không còn sức gì mà linh động được nữa. Ta cứ để ý mà xem thì sẽ thấy rõ: đối với những vấn đề gì ta thích, thì trí tưởng tượng của ta không bao giờ cạn, nhưng đối với những vấn đề ta không thích, trí tưởng tượng của ta dường như không có. Tỉ như đánh cờ. Có thích đánh cờ, thì mới có thể đánh được cao. 
Mà cao cờ, tức là già trí tưởng tượng, thấy được nhiều nước cờ bí hiểm mà ít ai thấy trước nổi. 
 
 IV.—Tưởng tượng và mục đích: 
 Tưởng tượng sở dĩ được phong phú là nhờ có mục đích hướng dẫn. Bất luận là một 
cuộc nghiên cứu về khoa học, hoặc viết một quyển sách hay chỉ tìm một kiến giải nào, làm một bài thi hay tìm cách quảng cáo rao hàng… thảy đều dùng đến tưởng tượng về một mục đích nhất định. Tưởng tượng mà không mục đích sẽ chỉ là một không tưởng, không bổ ích vào đâu cả.  Mục đích ấy đối với đời người, thường gọi là lý tưởng. Người sống không lý tưởng, đời sẽ không thấy gì là hứng vị cả, mà cũng không giá trị gì. 
 
 Lý tưởng ấy là nguyên động lực của tất cả hành động của ta. Thử nghĩ một người 
sống tha hồ, không tôn chỉ, không phương hướng, sống ngày nào hay ngày nấy, thì người đó trong đời, làm nên trò trống gì? Nhà khoa học, triết học, xã hội hay nhà buôn bán… mỗi người mỗi một lý tưởng, suốt đời cặm cụi đeo đuổi theo đó mà quên hẳn những nỗi nhọc nhằn đau khổ của đời mình. “Một nước mà không lý tưởng , nước ấy sẽ bị tiêu diệt.” Có thật như vậy: không lý tưởng, thì cả nước chỉ như một “bầy” người để làm mồi cho nước lân cận thôi. Có lý tưởng và có biết ngưỡng vọng vào lý tưởng ấy, thì nước ấy dầu là một nước yếu 
hèn và bị ngược đãi bực nào cũng không thể bị tiêu diệt.  Lý tưởng cần phải thanh cao, nhân đạo, - hơn nữa, nó cần phải thích hợp với thực tế, - nghĩa là có thể thực hiện được. Không thế, nó sẽ rơi vào không tưởng của bọn người sống trong ảo tưởng (visionnaires) rất nguy hiểm vô cùng. 
 
 V.—Tư tưởng và tập quán: 
 Thói quen chỉ nhại đi nhại lại những điều đã qua, và tùng trí nhớ. Trái lại, trí tưởng 
tượng tạo điều sẽ đến, dùng cả trí nhớ và quan sát của hiện tại làm nền móng. Bởi vậy, trí tưởng tượng là quan năng linh động vô cùng, rất khác xa với thói quen, với tập quán. 
 
 Kẻ nghèo trí tưởng tượng, sống trong tập tục, trong thói quen, không thể đi xa được 
ngoài sở năng của mình. Joubert nói: “Trí tưởng tượng là con mắt của tinh thần.” Bởi vậy, thiếu nó, đời sống của ta như bị giam hãm vào một thế giới của kẻ đui mù. Trí tưởng tượng được phong phú chừng nào, tinh thần con người càng được bao là giải phóng chừng nấy. 
Cuộc đời tinh thần lẫn vật chất của nhân loại, nếu không nhờ trí tưởng tượng của các nhà khoa học, triết gia… sáng tạo ra những cái thuận tiện cho, thử nghĩ còn làm cách nào tiến bộ được. 
 
 Người mà không trí tưởng tượng, không làm gì sáng tạo được, chỉ có nhai đi nhai lại 
những điều đã đọc đã nghe của kẻ khác mà thôi. Đời sống họ là đời sống trong cảnh bùn lầy nước đọng của tinh thần. 
 
o
 
 Tóm lại, trí tưởng tượng là cơ năng quí báu nhứt của tinh thần. Nó là sinh lực của tư 
tưởng. Thiếu nó, con người không sáng tạo được cái gì cả, đời sống con người lại cũng vì đó mà mất cả sinh thú. 
 
*
* *

B.—CÁCH HOẠT ĐỘNG 
CỦA TRÍ TƯỞNG TƯỢNG 
 
 Có hai lối tưởng tượng: một lối tưởng tượng qui về quá khứ, và một lối tưởng tượng hướng về vị lai. 
 
 Tưởng tượng qui về quá khứ là cái năng lực làm cho ta sống lại những tâm trạng đã 
qua. Còn tưởng tượng hướng về vị lai là cái năng lực nhân những yếu tố đã qua, tạo được những tâm trạng sẽ đến. 
 
 Vậy, trí tưởng tượng là gì? 
 
 Ta có thể định nghĩa nó như vầy: Trí tưởng tượng là cái năng lực làm cho ta sống lại 
được những tâm trạng đã qua, và nhân đó, tạo ra những tâm trạng sẽ tới. 
Trí tưởng tượng hoạt động cách nào? Cái gì làm cho tư tưởng, hình ảnh hoà hợp lại, 
để tạo thành những quan niệm mới mẻ? 
 
 Như ta đã thấy trước đây, trí tưởng tượng sở dĩ hoạt động được là nhờ hướng về một 
mục đích nhất định. Mục đích ấy có cái công năng không khác nào miếng đá “nam châm” hút sắt. Trong một đống đồ lặt vặt nào là cây, đá, sỏi, chì, vàng, thau, kẽm… nếu ta lấy miếng “nam châm” rơ vào, thì chỉ có chất sắt là bị hút thôi. Trong mớ tư tửơng và hình ảnh hỗn tạp, chỉ có những tư tưởng và hình ảnh nào giống với mục đích ta đang đeo đuổi là được thâu rút thôi. 
 
 Thường thường trong khi đi chơi, hoặc đang lúc đọc một quyển tiểu thuyết hay đang khi nói chuyện với bạn bè… đột nhiên lại nẩy sinh một ý tưởng mới lạ mà lâu nay ta đã gia công tìm kiếm mãi không ra. Lạ hơn hết, là ý tưởng ấy lại không dính dấp gì đến cái dòng tư tưởng của ta đang bị lôi cuốn. Vậy nó ở đâu và làm cách nào mà đến một cách bất ngờ như thế? 
 
 Đâu có gì lạ: nguyên nhân của cái ý tưởng mới lạ kia do miếng “nam châm” mà ta đã 
nói ở trên. Nếu ta có thể phân tích được những tư tưởng của ta và tìm chỗ liên quan của nó, ta sẽ thấy những điều ta đã nghe trước khi ý nghĩ mới lạ kia nẩy sanh, có nhiều cái giống với ý nghĩ ta đã ham mê đeo đuổi lâu nay… bị hấp lực của miếng “nam châm” thâu rút. Cách hoạt động ấy rất mau lẹ đến đỗi hai hình ảnh hoặc hai tư tưởng vừa chạm vào nhau thì lại vừa tan 
ra và hoà cùng nhau làm một, biến thành một hình ảnh, một ý tưởng mới lạ.  Miếng “nam châm” nói đây, không cần phải được ôm ấp đằng đẵng nhiều năm, nhiều 
tháng mới được, nó có thể là một vấn đề thuộc về nghề nghiệp hay thương mãi của mình ưa thích… Vấn đề thời gian ở đây cũng không mấy quan hệ. Cần yếu là nơi cái “phẩm” của nó thôi. Kẻ nào trí tưởng tượng kém, không đủ sức tìm thấy được nhiều tư tưởng mới lạ, cần phải tìm coi nguyên nhân nó nơi đâu? Quả quyết là tại nơi họ thiếu hứng thú đối với vấn đề họ đang tìm kiếm. Hứng thú mà giảm đi thì sự sáng tạo cũng cạn dần. 
 
 Vậy, mỗi khi thấy hứng thú giảm đi, nên tìm thay vào một thứ “nam châm” khác, có 
nhiều hứng thú hơn, thì nguồn sáng tạo của ta không bao giờ hết được. Helvétius nói: “Hết nhiệt tình, con người trở nên đần độn”, thật không phải là vô lý. 
 
o
 
 Ngày kia, vào khoảng năm 1859, E. T. Freedly xem một trang giấy viết chữ khéo, 
bèn nghĩ đến cây viết và bình mực. Bỗng đâu không rõ làm cách gì mà trong óc ông lại hiện ra một câu hỏi: “Tại sao phải lấy cây viết mà chấm vào bình? Vậy sao ta không làm cho hai món ấy hiệp làm một?” Ở đây, ta thấy sự phối hợp của hai hình ảnh: cây viết và bình mực; và chính đây là nguyên nhân của sự sáng tạo cây viết máy đầu tiên bên Huê Kỳ vậy. Nhà phát minh không phải chồng chập hai hình ảnh kia lại, mà là hóa hợp nó làm thành một quan niệm hoàn toàn mới mẻ. 

 
 Tarde, nhắc lại rằng ở Babylone, gạch ngói đều có in cái tên của người chế tạo bằng 
lối chữ rời như con dấu vậy. Trong lúc ấy, trái lại, những nhà văn trong nước chỉ biết cặm cụi cúi đầu chép sách thôi. Nếu họ biết hoà hợp hai điều đã nói trên đây, thì nghề in sách đã phát minh được ba ngàn năm sớm hơn. 
 
 I.—Phân tích và tổng hợp: 
 Trí tưởng tượng bao giờ cũng hoạt động theo hai chiều: phân tích và tổng hợp. 
 
 Một người kia đến chơi nơi một cái làng gần bãi biển. Chỗ nầy mới khai thác, người 
ta lập nó để làm chỗ hứng gió. Ở đó có hai cái quán trọ đã cất xong, nhưng rất “tồi”. Thế mà người ta đến ở như nêm. 
 
 Người ấy mới nghĩ: Chỗ là chỗ nghỉ mát, sao lại thiếu sân rộng cho người ta đánh 
banh, đá bóng? Phía gần mé biển có một miếng đất rộng có thể mua được. Bây giờ trí tưởng tượng của  ta khác bắt đầu làm việc. Anh ta nghĩ: Nếu mình mua miếng đất đó, rồi cất một cái quán cho thật đủ các tiện nghi kim thời, lập một cái sân rộng cho khách du lịch đánh banh hay đá bóng, sẽ có được người ta hoan nghinh không? Trong năm mười năm nữa, chỗ nầy sẽ thành một nơi đô hội, số dân sẽ được bao nhiêu? Anh đem vấn đề ấy phân tích ra từng chi tiết 
vụn vặt, xem xét kỹ lưỡng không sót một mảy nào, bấy giờ anh mới nhứt định kinh doanh. 
Cái quán trọ của anh cướp hết khách du lịch vùng ấy. Cái mộng của anh thành thực sự.
Đó là anh dùng phép phân tích mà tưởng tượng suy nghĩ: anh thấy hai quán trọ kia 
thiếu sân rộng cho du khách. Bấy giờ anh mới đem cả những chi tiết anh đã quan sát nghĩ cách tổ chức cho cái quán ấy được hoàn toàn, nghĩa là xây cất cho nó có thêm vài cái sân rộng và cung cấp cho nó có đủ các tiện nghi kim thời. Đó là anh dùng phép tổng hợp mà tưởng tượng cái bản đồ của cái quán của anh sẽ lập, không cho nó còn phải có điều gì thiếu sót nữa. 
 
 
 Lại thêm một tỉ dụ nữa: 
 Một anh bán trà kia lấy làm lạ sao cũng một thứ trà, mà có khu bán chạy, khu bán 
không chạy. Xem sổ sách, thì lại càng thấy rõ ràng hơn nữa. Mấy nhà đại lý cũng nói một thế. 
Tại sao thế? Anh bán trà mới dùng trí tưởng tượng phân tích ra và xem xét từng điều kiện như thế nầy: 
1. Chất của trà; 
2. Cách chế, cách nấu; 
3. Nước dùng để nấu; 
4. Giá bán; 
5. Cách bán; 
6. Bạn hàng. 
Anh bèn đem vấn đề thứ nhứt ra mà quan sát. Ức thuyết của anh như vầy: “Có lẽ trà 
bán ra không đồng chất chăng?” Nhưng ức thuyết nầy sai, vì trà bán ra đều cùng một chất cả, nên phải loại ra. Vấn đề thứ tư, năm và sáu đem ra xem xét, cũng không đứng vững vì giá bán, cách bán và bạn hàng cũng không phải đâu nhiều đâu ít. Tới phiên đem vấn đề thứ hai ra nghiên cứu thì thấy trà nấu ở khu vực bán không chạy có mùi không được ngon bằng ở các khu vực bán chạy. Cách nấu trà thì không khác nhau, thế thì đâu phải tại cách nấu, mà là tại nước. Vấn đề thứ hai bị loại ra, còn lại vấn đề thứ ba là vấn đề nước. Anh bèn đem nước của hai khu vực ấy mà quan sát, thì thấy rõ ràng nước ở khu vực mà trà bán không chạy không hạp với loại trà của anh bán. Vậy cái ức thuyết thứ ba đứng vững. Nguyên nhân đã tìm ra được, anh mới nghĩ ra cách đem tất cả những thứ nước trong các khu vực về và đem dung hoà nhau, nấu xem coi nước nào ăn chịu với trà nào. Bấy giờ anh mới thay đổi phương pháp, đem bán trà tuỳ theo khu vực. Kết quả trà anh bán chạy đồng đều. Cái ức thuyết của anh, nay lại thành ra thực sự. 
 
 Hai lối làm việc của trí tưởng tượng như ta đã thấy trên đây, thường không gọi là trí 
tưởng tượng mà gọi là suy luận; vì tưởng tượng mà có qui củ như thế, không còn phải là lối tưởng tượng hư không mà là lối suy nghĩ có lề lối, có căn bản. 
 
 Ở đời, bất kỳ là nhà thông thái hay nhà nghệ sĩ, kẻ làm thuê hay người làm thợ, đều 
phải biết suy nghĩ. Mà suy nghĩ là gì? Phải chăng là phân tích sự tình ra từng yếu tố của nó để tìm lấy cái lý nghĩ thâm sâu của mỗi phần tử, hoặc hỗn hợp những phần tử ấy lại đặng huờn hiện thực sự, tìm coi mình đã có thấy và hiểu được rõ ràng cả mọi phương diện của nó một cách viên mãn rồi chưa? Cho nên, tưởng tượng mà được như thế, thì lợi ích cho thuật tư tưởng không biết ngần nào.  
II.—Giá trị của ức thuyết: 
 Bất kỳ gặp phải một vấn đề gì khó khăn, hãy lập ngay một hoặc nhiều ức thuyết nếu 
có thể được, và dùng phép loại trừ mà bỏ ra những cái nào không thể đứng vững, như anh bán trà trên đây. Đó là phương pháp hay nhứt để tìm chân lý và cũng là cái mật pháp mà các nhà khoa học thường dùng nhứt trong khi nghiên cứu. 
 
 “Nhà khoa học tuy có tham vọng muốn nắm ở trong tay những qui tắc biến dịch của 
mọi vật, để có đủ quyền lực điều khiển mọi vật theo những qui tắc ấy. Nhưng nhiều khi, có những hiện tượng còn hiểm hóc quá mà phương pháp khoa học cũng chưa khám phá nổi, các 
nhà bác học lại phải dùng trí tưởng tượng sáng tác, nêu ra những giả thuyết để giải thích tạm thời. Rồi lại dùng quan sát và thí nghiệm để kiểm điểm xem sự vật có diễn ra đúng như qui mô của những giả thuyết ấy không? Chính nhờ những con đường do trí tưởng tượng vạch ra đó mà người ta luôn luôn đi tới những phát minh bất ngờ, mới lạ. Cái công dẫn đường của trí tưởng tượng ở đây không phải là nhỏ. Người ta gọi đó là trực giác của nhà khoa học, thứ trực giác được chứng nghiệm nầy khác hẳn với cái trực giác lông bông vô sở cứ của nhà triết học nhuộm màu thần bí.”(1)
_______________________
 1Óc khoa học, của P. N. Khuê, trang 165 

 Darwin có cái thói quen lập một ức thuyết cho mỗi một vấn đề của ông đang nghiên 
cứu. Ức thuyết ấy, không do những tài liệu của quan sát và thực nghiệm của ông mà lập nên. 
Mỗi khi ông tìm được một ức thuyết, thì ông lấy làm vui mừng lắm, và tự nhủ: Thế là ta đã tìm được một lý thuyết để hướng dẫn ta rồi. 
 
 Không phải chỉ có những nhà khoa học là cần phải dùng đến ức thuyết thôi, một 
người thường như chúng ta, trong những công việc khó khăn hằng ngày cũng phải cần đến nó để tìm ra sự thật. 
 
 Nếu mình là một nhà buôn mà công việc làm ăn càng ngày càng thấy sa sút, và mình 
đã khám xét cùng hết, không thấy đặng nguyên nhân. Vậy, phải khảo sát lại một lần nữa, nhưng lần nầy, phải tìm lấy một ức thuyết để dìu dắt cuộc quan sát của mình. Những ức thuyết có thể đặt ra như thế nầy: Có lẽ tại mình thiếu quảng cáo chăng? Hoặc: Tại món hàng của mình xấu chăng? Hoặc: Tại mình không khéo léo tổ chức thành ra bị nhiều tổn phí vô ích không cân với giá bán của mình? Đem từ ức thuyết ra mà xem xét, nghiên cứu là giúp cho mình có phương hướng, không phải có sự lần mò vô hiệu quả. 
 
 Ví dầu, trong khi nghiên cứu, cái ức thuyết về quảng cáo kia không đứng vững được, 
ta cũng không phải mất công gì, biết đâu trong khi kiểm sát, ta không thấy được có cách làm cho nó có kết quả nhiều hơn xưa. 
 
 Nhà trinh thám đứng trước những vụ án mạng bí mật ly kỳ cũng dùng ức thuyết mà 
tìm thủ phạm.  Cách xem bệnh của thầy thuốc, thường cũng là một thứ ức thuyết. Thấy người bệnh 
khai mất ngủ. Tức thời, y sĩ nghĩ ngay một ức thuyết. Có lẽ vì huyết hư nên hoả bốc làm cho tâm thần không yên chăng? Hoặc: có lẽ vì bị uống nhiều chất kích động thần kinh như trà đậm, hay cà phê chăng? Hoặc: có lẽ vì lo nghĩ quá độ chăng? Nếu quan sát mà thấy những chứng hiện ra không đúng theo ức thuyết của mình thì “loại” nó ra, và nghiên cứu cẩn thận từng ức thuyết kế đó. Rốt cùng, thế nào ta cũng tìm ra được một ức thuyết đứng vững. Ta nên nhớ kỹ điều nầy, mà trước đây tôi đã nhiều lần căn dặn: “Nếu xem tất cả một lượt, thì không thể thấy gì hết.” Bởi vậy, ta phải làm việc cho có phương pháp mới được. 
 
 Newton nói: “Tôi không có tưởng tượng ra ức thuyết, vì nói thế là lầm, bởi “Vũ Trụ 
Dẫn Lực” là gì, nếu không phải là một ức thuyết rất to tát của khoa học? Những ức thuyết mở đầu thật là cần thiết, nhưng phải khéo dùng óc phê bình mới được, và nếu thấy nó không thể dùng được hoặc không phù hợp với thật sự thì phải tìm ngay cái khác mà thay vào liền.” 
 
 
Muốn cho trí tưởng tượng tìm được ức thuyết một cách dễ dàng, phải biết tìm chỗ 
giống nhau giữa một việc hiện thời với một việc đã qua mà mình đã có biết, có hiểu, nghĩa là phải biết dùng tưởng tượng theo phép loại suy.
Cái lối luận ấy như vầy: hễ đã có những điều kiện giống nhau tất phải có những kết 
quả giống nhau. Một người thợ mỏ tên Hargreaves để ý thấy rằng ở Australie có nhiều thứ đất có vàng giống như bên Far-West… Anh bèn suy nghĩ: “Có lẽ ở đây cũng là đất có vàng”… Anh liền đem cái ức thuyết ấy ra thí nghiệm thì quả đúng với thực sự. 
 
 Phép loại suy nầy, khoa học thường dùng lắm. Người ta thấy sắt đốt nóng thì dài thêm ra, mới nghĩ: chất đồng ắt cũng một thế. Nhân thấy trái đất có người, người ta độ cho trên hành tinh Mars cũng có người. Đó là những ức thuyết. Ta đừng tin nó là thực sự, vì ức thuyết có thể thành thực sự nhưng không phải luôn luôn là thực sự. Cần phải tra cứu, thí nghiệm lại mới có thể tin nó. Bác sĩ Toulouse khuyên ta: “Ta cần phải nghiên cứu những khoa học thực nghiệm để suy tầm những kiến thức khoa học dùng làm nền tảng cho sự xét đoán của ta… 
Nhưng chớ có lầm những ức thuyết với những kiến thức thực nghiệm. Trong bất cứ ngành khoa học nào cũng có ít nhiều lý thuyết, chớ nên xem đó là những chân lý đã lập thành.” 
 
 Dùng phép loại suy phải coi chừng: tuy có lợi mà cũng nhiều khi có hại,bởi nếu không suy nghĩ cho chính đính, không khéo lại làm như anh chàng “ôm cây đợi thỏ”. Anh ấy 
sáng sớm ra đường gặp con thỏ chết dưới cội cây, vì nó chạy quá mau và va đầu vào đó mà chết. Anh nghĩ: thế thì ngày mai, ắt sẽ có con thỏ khác chạy lại đây và va đầu mà chết nữa, âu là ta ngồi đây mà đợi. 
 
 Có người thấy một món hàng bán ở Sài Gòn rất chạy, mới nghĩ: nếu đem ra Hà Nội ắt bán cũng sẽ chạy. Đó là một lối luận rất nông nổi, thế mà, nếu có bị thất bại, lại đổ thừa cho số mạng hên xui, hoặc cho những bạn hàng khó tính… quên rằng ức thuyết của mình sở dĩ không đứng vững được là tại còn thiếu nhiều điều kiện mà mình bỏ qua không để ý đến.(1)

C.— CÁCH RÈN LUYỆN TRÍ TƯỞNG TƯỢNG: 

 Rèn luyện trí tưởng tượng, trước cần phải bàn đến phương pháp tiêu cực, rồi sau sẽ 
bàn đến phương pháp tích cực. 

a) Phương pháp tiêu cực: 
 Chỉ bàn về những quân thù của trí tưởng tượng, nghĩa là những trở ngại làm cho trí 
tưởng tưởng không phát sanh ra đặng một cách tự nhiên và dễ dàng. 
 
 Những trở ngại của trí tưởng tượng lại cũng có thể chia ra làm hai phần: phần vật chất 
và phần tinh thần. 
 
 1.—Phần vật chất: Có được một thân thể tráng kiện thì tinh thần mới dễ hoạt động và 
biểu lộ được cả sở năng của nó. Đây thuộc về vấn đề thể dục, không cần bàn đến. 
 2.—Phần tinh thần: Về phần tinh thần, những trở ngại cho trí tưởng tượng, đại khái 
có ba:
__________________________ 
 1 Đọc quyển “Thuật Tư Tưởng”, chương: “Những cái luận sai lầm về phép loại suy”, cùng một tác giả. 

1o) Cái biết bằng sách: Có kẻ học nhiều nhưng không làm được một công việc gì về 
sáng tạo cả. Là tại họ chỉ học nhiều bằng cách nhớ cho nhiều sách vở mà không biết tiêu hoá nó, không biết phê bình nó. 
 
 2o) Quá tôn trọng “oai quyền trí thức”: Ấy là cái tinh thần phục tùng nô lệ cổ nhân do 
sự không tin mình, không tin đến tài năng của mình mà ra. Đừng sợ oai quyền ai cả, dầu là nhà khoa học chân chính nói ra, cũng chỉ tạm tin để rồi sau sẽ nghiệm lại. Đừng có coi những kiến thức khoa học là tuyệt đối vì khoa học vẫn luôn luôn còn cố gắng để tiến đền cho gần với sự thực, chớ chưa phải là đã tới chân lý rồi. Lịch sử khoa học đã chứng rằng có nhiều điều, mấy chục năm về trước, các nhà khoa học cho là chân lý, mà nay đã rõ ra là lầm lạc cả rồi. 
 
 Cái tinh thần “Tử viết” của các cụ đồ nho xưa, làm cho họ bất kỳ là động đến việc gì 
cũng cố mời cho kỳ được ông Khổng ông Mạnh mới nghe. Đã là “Tử viết” thì không còn phải cần bàn cãi gì nữa cho nổi. Trí tưởng tượng mà gặp phải thứ tinh thần nầy thì còn mong gì có được cơ hội phát triển được nữa. 
 
 3o) Lãnh đạm và trì độn: Những quân thù nguy hiểm của trí tưởng tượng là tính lãnh 
đạm và trì độn. 
 
 Người lãnh đạm thì chẳng những đối với mọi vật chung quan mà chính đối với bản 
thân của mình cũng vẫn bơ phờ, không chịu gia công sửa đổi hoặc cải thiện cuộc diện gì nữa cả. 
 
 Nhiều kẻ lại thích sống một cuộc đời dễ dãi không cần làm việc mà nên, ấy là những 
người thờ chủ nghĩa Ăn rồi năm ngửa năm nghiêng, Có ai mướn tớ thì khiêng tớ về.
Tôn chỉ của họ là bao giờ cũng “noi theo con đường tắt mà đừng có chông gai”. Với 
họ, hễ “ai sao, ta vậy”. Họ tưởng làm thế là họ khôn, vì người sáng khởi thì nhọc mà người bắt chước thì khoẻ. Nghĩ như thế, thật là lầm. Họ nào có dè: nếu chỉ bắt chước người ta, rồi thì tư tưởng mình càng ngày càng mất tự do, rôt cuộc mình trở nô lệ lại những người mình tưởng đã khôn khéo lợi dụng họ kia. 
 
b) Phương pháp tích cực: 
 Chỉ bàn về những đức tánh nào nên rèn, những thái độ nào nên có , để cho trí tưởng 
tượng được dồi dào linh động thêm. Như: 
 
 1o/Óc tân kỳ (originalité): Những người có óc tân kỳ, không bao giờ chịu suy nghĩ 
theo ai, và cũng không chịu hành động theo ai. 
 
 Phải biết rằng: Ta nên vụ lấy sự tận thiện tận mỹ, chớ không nên vụ lấy sự mới lạ. Óc 
tân kỳ đây chính là tinh thần của câu “nhựt tân, nhựt nhựt tân” của vua Thành Thang khi xưa. 
Người có óc tân kỳ, không nên lầm lộn họ với kẻ có óc hiếu kỳ, ham lập dị. Những người ham lập dị, có óc hiếu kỳ, tưởng rằng bắt chước là nô lệ: cho nên họ hay bầy vẽ cầu kỳ. Từ trong cách ăn mặc, hay nhà cửa, việc gì họ cũng một lấy sự mới lạ. 
 
 Đâu phải óc tân kỳ là như thế. Óc tân kỳ chuộng lấy sự hoàn thiện, bất kỳ là sự gì việc gì, họ cầu cho nó tốt hơn, hay hơn, chớ không phải chỉ muốn cho nó mới lạ, để lập dị với mọi người. Mỗi một việc gì họ làm, họ không chịu để cho nó mãi mãi trong cảnh ao tù nước đọng, họ tìm cách sửa đổi nó cho thêm hoàn toàn hơn. Cũng như cây viết máy. Ta hãy xem lịch sử của nó, sẽ thấy rõ nhờ óc tân kỳ mà cây viết máy xưa và cây viết máy nay khác nhau như thế nào. Nếu không có óc tân kỳ, người ta không bao giờ thấy có sự tiến bộ được bất kỳ là thuộc về ngành hoạt động nào của con người. 
 
 Có óc tân kỳ, thì nhứt định không chịu theo ai mà suy nghĩ hay hành động, nghĩa là 
bất kỳ trong công việc gì của mình làm đều có lộ ra cái bản sắc của mình trong đó cả. Dầu có nghĩ theo ai hay làm theo ai đi nữa, thì sự nghĩ sự làm bao giờ cũng có nhuộm màu cá tánh của mình, chớ không phải lối bắt chước như cái máy. Dẫu là những tư tưởng cổ, gặp họ, cũng thành ra mới mẻ. 
 
 
Giờ, muốn có được óc tân kỳ phải làm thế nào?  Phải biết suy nghĩ theo mình, lánh xa thành kiến. Phải biết phê bình những tư tưởng 
sẵn, rất có hại cho sự tự do trong khi mình phán đoán. Phải lánh sự tầm thường và cái óc nhân tuần (esprit de routine). Phải tin cậy nơi mình. Phải dám “mình là mình” bất kỳ ở vào trường hợp nào. 
 
 Tóm lại, muốn có óc tân kỳ, cần phải: 
 
 1o/ Coi chừng những hành động như cái máy, nghĩa là những hành động nào mà mình ít khi phải dùng đến sự suy nghĩ. 
 
 2o/ Coi chừng những ảnh hưởng bên ngoài ám thị mà mình không dè. 
 
 3o/ Kiểm tra những hành động của mình, coi nó có phải là những hành động theo tập 
quán, theo thói quen do giáo dục hoặc do ông cha ta để lại mà ta cúi đầu nhắm mắt nghe theo chăng? Có nhiều kẻ tưởng mình tư tưởng theo mình mà kỳ thật là tư tưởng toàn theo hoàn cảnh chung quanh mình, theo sách vở, theo tôn giáo hay theo nghiệp đoàn của mình. Những tư tưởng ngoại giới mà mình bị nhồi nắn mà không hay, những tư tưởng sẵn (idées toutes faites) mà mình thâu nhận một cách cẩu thả, đó là những trở lực cho sự phát triển của óc tân kỳ. 
 
 Tuy nhiên, cũng có lắm khi tư tưởng theo mình mà không thèm đếm xỉa gì đến ý kiến 
kẻ khác, lại là một điều tự phụ nên xa lánh. Nếu mình còn kém tuổi, thiếu kinh nghiệm, thiếu học hỏi, cần phải để ý đến những lời khuyến dụ của kẻ khác nhiều tuổi, nhiều học hỏi, nhiều kinh nghiệm hơn. Làm như thế, đâu có hại gì về cá tánh của mình, bất quá như mình hỏi thăm ý kiến những kẻ giàu kinh nghiệm hơn về những vấn đề mình còn dốt nát hoặc biết mà chưa rành vậy thôi. 
 
 4o/ Nghĩ đến sự tinh vi hơn là tư lợi: Đành rằng có vì tư lợi thúc giục thì óc tân kỳ ta 
mới được hoạt động mãnh liệt hơn lên. Nhưng, phần nhiều chỉ có những nhà thông thái không nghĩ gì đến tư lợi là có thể phát mình sáng tạo được rất nhiều cái vĩ đại không ngờ. 
Nếu chỉ vì tư lợi, mà đeo đuổi tìm tòi, thì sự nghiên cứu chỉ là lẩn quẩn hạn định trong một khuôn khổ, không được tha hồ bổng lổng thêu lêu vào những miền u uẩn của tạo hoá được. 
 
 Những nhà đại phát minh như Edison, Branly suốt đời không bao giờ biết nghĩ đến sự tư lợi, chỉ biết tìm để hiểu biết, để đi sâu mãi vào cái màu bí mật của Tạo Hoá. Tìm lợi ích của những phát minh sáng tạo kia là công việc của nhà chuyên môn hơn của người sáng tạo. 
 
 
 2o/ Óc tìm tòi: Phải có tìm tòi, bằng không, trí tưởng tượng sẽ không làm cách gì mà 
phát triển được. Người ta có thể phân chia nhân loại làm hai hạng người: người ham tìm tòi và người không chịu tìm cái gì cả. 
 
 Văn minh loài người sỡ dĩ cao lên được cùng không là do hạng người thứ nhứt trên 
đây. 
 
 Làm cách nào để có được óc tìm tòi? 
a) Phải ráng mà xem xét, quan sát sự vật đủ cả mọi phương diện. 
b) Phải tìm cách thay đổi, tô điểm công việc mình làm cho thêm hay thêm đẹp, thay 
vì cứ cúi đầu bắt chước kẻ khác.  c) Đừng bao giờ để ý một việc gì mà không tìm cho ra nguyên nhân của nó. 
d) Phải biết kinh ngạc đối với những gì mình không hiểu. 
 

D.—NHỮNG NGUỒN KÍCH ĐỘNG 
TRÍ TƯỞNG TƯỢNG 
 
 1.—Quan sát: 
 Quan sát mà tinh sẽ đem lại cho trí tưởng tượng của ta không biết bao nhiêu nguồn 
kích động. Người mà “nhiều nghe, rộng thấy”, cái vốn hiểu biết càng nhiều chừng nào, thì sự hội ý sẽ càng thêm dễ dàng linh động chứng nấy. 
 
 2.—Thí nghiệm: 
Thí nghiệm cũng là một nguồn kích thích trí tưởng tượng: vì trong khi thí nghiệm, nếu mình là người có được cái vốn hiểu biết nhiều sẽ gợi cho trí tưởng tượng lắm ý nghĩ lạ lùng không sao lường trước đặng. 
 
 3.—Tài liệu: 
 Trí tưởng tượng làm việc bao giờ cũng cần có nhiều tài liệu đúng đắn làm cơ sở. 
Những tài liệu ấy ở đâu mà có? Đầu hết, cố nhiên là do nơi kinh nghiệm riêng của mỗi người (cảm giác, tình cảm, tư tưởng của mình). Nhưng kinh nghiệm của mỗi người thì hạn định vì hoàn cảnh, vì tình thế. Vậy cũng phải đến kinh nghiệm của kẻ khác. Những tài liệu ấy có thể, hoặc ở nơi sách vở, hoặc ở nơi các bài diễn thuyết, các bài báo chí, v.v…. Cái giới hạn của kinh nghiệm ta càng được rộng rãi chừng nào thì cái năng lực của trí tưởng tượng của ta càng 
được tăng gia chừng nấy. 
 
 Tìm tài liệu, không phải chỉ nơi sách vở mà thôi, phải còn biết tìm nó ngay với sự vật 
bên cạnh ta hàng ngày. 
 
 4.—Nghệ thuật: 
 Các nghệ sĩ là những người giàu tưởng tượng nhứt. Bởi vậy, những tác phẩm của họ là những nguồn kích thích hay nhứt của trí tưởng tượng. Ta nên biết rằng, muốn tưởng tượng, cần phải rời ra khỏi sự thật đang nhận thức, bởi ta phải tìm mà thấy khác hơn những điều nhận thức bằng giác quan. Thế thì không còn có cách nào kích thích trí tưởng tượng của ta dễ dàng bằng cách thưởng thức những tác phẩm nghệ thuật. Nhưng khi xem ngắm một bức tranh 
tuyệt mỹ, hay lắng nghe một khúc nhạc tuyệt trần, ta cảm thấy như tâm hồn không còn vương víu gì đến cõi đời thật tế nữa, mà bay bổng vào một thế giới đâu đâu… Hãy nhắm mắt lại và tìm mà thực hiện cho kỳ được cái mộng ấy. 
 
 Phải biết thưởng thức nghệ thuật, để cho trí tưởng tượng được dồi dào. 
 5.—Cần thiết: 
 Cần thiết là nguồn kích thích trí tưởng tượng mãnh lịêt hơn hết. Thật vậy, cứ xem 
ngay lịch sử sẽ thấy rõ. Vì cần thiết mà loài người đầu tiên biết đẽo đá, tìm lửa, cải tạo các món binh khí cùng vật cụ. Các nhà bác học, y sĩ, kỹ sư ngày nay sở dĩ tìm tòi, sáng tạo cũng vì những sự cần dùng khẩn thiết như: tìm hiểu, trị bịnh, chế tạo hay kiến trúc. 
 
 Thường, những kẻ sống một đời dễ dãi, yên ổn không nghĩ gì đến sự sáng tạo. Trừ khi nào họ thấy sự nghiệp sắp nghiên đổ họ mới chịu vận động đến trí tưởng tưởng, tìm đủ phương thế để vãn cứu hoặc duy trì tình thế lại mà thôi. Câu chuyện chàng Robinson 
Crusoé (1)
1 Robinson Crusoé, bị chìm tàu, trôi vào một hoang đảo, phải cậy lấy sức mình mà sống, giống từa tựa cái cảnh của chàng An Tiêm trong Quả Dưa Đỏ của Edgar Poe vì bị sự cần thiết bức bách, thúc giục mà thành ra người khéo léo có một không hai, là một bằng cớ chứng nhận rằng “cần thiết sanh ra những phát minh sáng tạo” 
(nécessité est mère des inventions).
__________________________
1 Robinson Crusoé, bị chìm tàu, trôi vào một hoang đảo, phải cậy lấy sức mình mà sống, giống từa tựa cái cảnh của chàng An Tiêm trong Quả Dưa Đỏ

A.—TƯ TƯỞNG HỖN ĐỘN 
 TƯ TƯỞNG đúng đắn trước hết là tư tưởng có trật tự, cần phải luyện tập mới được. 
 
 Tuy nhiên, hằng ngày, những khi tư tưởng tha hồ bông lộng không dụng công chỉnh 
đốn gì cả, tư tưởng ta cũng không phải không trật tự. Nhưng lối trật tự ấy – một lối trật tự tự nhiên – không đủ để suy nghĩ cho đúng đắn, để hành động cho vững vàng. 
 Lối trật tự tự nhiên nầy là một lối trật tự ngẫu nhiên mà có. Ta thử lấy một tỉ dụ về trật tự ở ngoài (ordre materiel) cho dễ hiểu. Một nhà buôn lớn kia, công việc giấy tờ không chỉnh đốn gì cả, nào là thơ từ giấy má để chồng đống không thứ lớp. Đến khi cần phải xem xét lại một công việc gì quan hệ gì đến một nhà buôn hay một bạn hàng tên Giáp, thì phải xốc lại cả một chồng giấy má mới thấy. Nhưng có khi nhiều quả, không thể tìm ngay được trọng một buổi. May nhớ lại cái công việc của anh Giáp, đến trước công việc của anh Ất, nên phăn nới 
giấy tờ anh Ất mà anh có nơi tay đây, tìm lần ra giấy tờ của anh Giáp ở gần bên đó. Hoặc anh nhớ lại công việc của anh Ất là công việc thuộc về nợ, nên để ở trong một tập bìa xanh, còn những giấy tờ khác ở trong tập bìa đỏ. 
 Sở dĩ anh ta tìm được giấy tờ anh Giáp là nhờ liên tưởng. Lối liên tưởng (association 
d’idées) trước, nhân nhớ vụ anh Giáp thuộc về vụ nợ, nên mới tìm ra giấy tờ anh ấy trong tập bìa xanh, đó là lối “loại tự liên tưởng” (association par ressemblance). 


 Ở đây, tuy là một đầu mối của trật tự, nhưng chỉ là một lối trật tự ngẫu nhiên, may rủi mà tìm ra được công việc của mình. 
 
 Đối với tư tưởng ta cũng một thế. Nếu ta không biết đem ý chí mà chỉnh đốn nó, thì 
nó cũng chỉ là một lối trật tự ngẫu nhiên mà thôi. Hai luồng liên tưởng ấy (tiếp cận và loại tự) xô đẩy nhau mãi, càng làm cho tư tưởng ta thêm mờ mệt bất định, không khác nào con thuyền bạt gió linh đinh trên mặt bể… 
 
 Nếu ta không cố gắng để suy nghĩ cho có trật tự, có phương pháp, thì khó mà tránh sự u minh trong tư tưởng, hỗn độn trong đầu óc. 
 
 Tư tưởng không trật tự có nhiều bất lợi đáng để ý hơn hết là : 
 
 1.—Khó mà nhớ những điều mình đã học, hoặc có nhớ thì cũng mau quên. 
 2.—Tư tưởng mù mờ, cách diễn dịch tư tưởng ấy cũng lộn xộn hoang mang. 
 3.—Không thể nào giải quyết được một vấn đề khó khăn nào cho đến nơi đến chốn được. 
 4.—Và nhứt là tư tưởng thường hay theo cái chiều sai lạc.

 
 Lối liên tưởng ngẫu nhiên không chỉnh đốn nầy là lối liên tưởng ta thường gặp trong 
giấc chiêm bao hay trong khi thức mà mơ mộng đâu đâu. Ta nằm mộng thấy nhiều chuyện quàng xiên; riêng ra thì mỗi chuyện có một ý nghĩa, mà hiệp lại thì không ăn chịu với chỗ nào cả. 
 
 Hoặc trong khi thức mà mơ mộng, nghĩ việc này sang việc nọ, mà việc gì cũng không ra việc gì. Đó là tại mình để cho tư tưởng tha hồ kết cấu không dụng ý mà chỉ huy, không lấy lý mà kiểm điểm. Bởi vậy, tư tưởng ta mới sanh ra hoang mang hỗn độn.

B.—TƯ TƯỞNG CÓ TRẬT TỰ 
 
 Có hai lối tư tưởng: tư tưởng theo tự nhiên và tư tưởng theo lý luận. 
 
 Tư tưởng theo tự nhiên là tư tưởng tha hồ; còn tư tưởng theo lý luận là tư tưởng có 
liên lạc, có so sánh, có phân biệt chỗ đồng dị, nghĩa là tư tưởng có phán đoán hẳn hoi.. 
 
 Trong khi ta thấy một người đàn bà, ta liền liên tưởng đến chị ta, cái đó chưa phải là 
phán đoán. Khi nào ta so sanh hai hình ảnh ấy để phân biệt và phê bình: “Chị ta đẹp hơn, hoặc cao hơn người đàn bà nầy”, đó mới thật là phán đoán đấy. Tư tưởng, tức là phán đoán, 
mà phán đoán là so sánh, nghĩa là “nhận thấy và quyết định được mối quan hệ giữa hai sự vật”. 
 
Thấy được nhiều mối liên lạc giữa các sự vật, thì tư tưởng ta mới được dồi dào. 
Những mối liên lạc ấy cần phải sắp đặt cho có thứ tự để cho sự nhận xét của ta được sáng suốt, đầy đủ, tinh tế. Bày liệt tư tưởng cho có phương pháp là một cách giúp cho tri thức mình được mẫn nhụê, hoạt bát, bớt tốn thì giờ và công phu. 
 
 Như trước kia, ta đã thấy: muốn quan sát cho có trật tự phải cần đến bản đồ giác quan. 
Nay muốn tư tưởng cho có trật tự, cũng không thể không dùng đến bản đồ cho được. Dùng bản đồ để tư tưởng là buộc cho trí tuệ của mình một kỷ luật, tập cho nó tư tưởng theo một chiều nhứt định. Tập được lâu ngày, thành thói quen, tư tưởng ta không cần kỷ luật nữa mà không bao giờ hỗn độn. 
 
 Bác sĩ Viard chia những mối liên lạc của tư tưởng làm sáu loại, đại khái như: 
 
1. Giống (genre) 
2. Loại (espèce) 
3. Chất (substance) 
4. Tánh (qualité)
5. Tương phản (opposition)
6. Cộng đồng (coexistence) 
 
 1.—Giống: Tỉ như, miếng thịt rừng gợi cho ta nghĩ ngay đến “thỏ rừng” hay con “gà 
rừng”. Hoặc tiếng thú gợi cho ta nghĩ qua con “lừa”, con “ngựa”, con “chó”, hay con “mèo. 
 
 2.—Loại: Tỉ như, tiếng binh gia gợi cho ta nghĩ đến “lính thuỷ”, “lính bộ”… 
 
 3.—Chất: Ấy là lối liên tưởng chỉ về cái lẽ không thể thay đổi được của một vật nào, 
vì nếu thay đổi cái chất của vật đi, thì vật ấy cũng biến mất. Ví dụ: súng đại bác bằng đồng. 
Súng đại bác là vật, mà chất là đồng. Hễ nói đến súng đại bác, thì là liên tưởng ngay đến chất đồng. 
 
 4.—Tánh: Tức là chỉ về cái tánh chất, cái mà, hễ thêm vô cho chất, đổi được trạng 
thái nó mà không đổi được bản tánh nó. Tỉ như: 
Nước mặn 
Màu đỏ 
 Sao sáng 
 Nước, có thể hoặc lạt, hoặc ngọt, hoặc mặn. Sao, có thể hoặc mờ, hoặc sáng… Nhưng chất nó không đổi. 
 
 5.—Tương phản: Hai vật có thể tương phản với nhau nhiều phương diện hoặc vì thù 
nghịch nhau, hoặc vì không thể hoà hiệp với nhau được. Tỉ như: 
 
 Mèo và Chó 
 Nước và Lửa 
 Cao và Lùn 
 Phải và Quấy

6.—Tư tưởng cộng đồng: Hai tư tưởng có thể công cộng với nhau. Tỉ như: Hễ nói đến 
Truyện Kiều, thì liền hiện cái tên tác giả của nó là Nguyễn Du; nói đến Vân Tiên liền nghĩ 
đến Nguyễn Đình Chiểu; nói đến thuyết vi trung liền nghĩ đến Pasteur. 
 
 Tư tưởng ấy có nhiều cách: 
 
 Hoặc do sự liên lạc giữa nhân và quả mà có. Như: mây, mưa; già, yếu; hoạ sĩ, bức 
tranh; cha, con… Già là nhân, mà yếu là quả. 
 
 Hoặc do sự liên lạc giữa một vật và cứu cánh của nó. Như: cá và lội, lò lửa và nung 
nấu, rượu và uống rượu… 
 
 Hoặc do sự liên lạc giữa phương thế (moyen) và cứu cánh (fin). Như: Vệ sinh, sức khoẻ; bền chí, thành công; quảng cáo, buôn bán. Vệ sinh là phương thế mà sức khoẻ là cứu cánh.  Nếu tư tưởng mà biết theo cái chiều ấy, thì tư tưởng có trật tự, không sơ sót. Biết suy 
nghĩ theo trật tự, thì tư tưởng sẽ phong phú dồi dào, không bao giờ cạn ý. 
 
 Một người thường, không bệnh óc, cũng suy nghĩ được theo những mối liên tưởng 
trên đây nhưng vô tâm và thiếu sót, không trật tự, không phương pháp. Tỉ như, ta thấy một người đàn bà đẹp, ta liền liên tưởng một người đàn bà khác cũng một thứ tóc, cũng một gương mặt (tư tưởng cộng đồng). Nếu ta ngắm xem người ấy thêm một hồi nữa, ta sẽ nghĩ đến một người khác rất xấu xa (tương phản). Hoặc sự tử tế của một người đối với ta làm cho ta nghĩ đến sự lạnh lùng bạc đãi của một người khác (tương phản). Hoặc lúc trời lạnh ta liền nghĩ đến năm rồi, trời lạnh hơn năm nay gấp bội (tư tưởng cộng đồng) và ao ước cho trời nắng tốt (tương phản)… 
 
 Đó là cách hoạt động tự nhiên của một bộ óc ổn kiện (sain). Tư tưởng như thế tiếp tục 
nhau một cách mau lẹ, có khi trong vài giây đồng hồ là đã có trên vài mươi tư tưởng nối nhau hiện ra. Nhưng, rốt cuộc, chỉ còn nhớ lại chừng vài ý nghĩ thôi, có khi không lưu được cái nào cả. 
 
 Tư tưởng tiếp tục một cách vô tâm và tha hồ như thế, có thể lấy ý chí mà điều khiển 
nó cho có trật tự lại, nếu ta muốn cho nó được sâu xa phong phú hơn. 
 
 Vậy, bất kỳ là khi nào ta gặp hai vật, hai việc, hoặc hai tiếng nào, ta phải tự vấn một 
cách quyết định với những câu hỏi nầy: 
 
 Tánh chất chúng nó như thế nào? 
 
 Nó có thể cảm xúc giác quan nào hơn hết?  Bản chất của chúng nó? 
 
 Sự ích lợi của chúng nó? 
 
 Những chỗ đặc biệt của chúng nó? 
 
 Chúng nó khác nhau chỗ nào? 
 
 Ở đâu ta có thể tìm thấy chúng nó? 
 
 Chúng nó có nhiều không? 
 
 Có thể đếm được không? 
 
 Tên của chúng nó có đồng âm mà dị nghĩa không? 
 
 Những phần tử cấu tạo chúng nó? 
Chúng nó thuộc về khoa học nào? Hay nghệ thuật nào? 
 
 Do những nguyên nhân nào chúng nó có ra đó? 
 
 Ảnh hưởng của chúng nó đối với ta? 
 
 Tên của chúng nó có phải là tên thật hay là những tên kêu to mà rỗng ý? 
 
 ……v.v…… 
 
 Đem một việc,, một vật, hay một danh từ nào mà xem xét đủ mọi phương diện như 
trên, thì sự chú ý và quan sát của ta sẽ được sâu sắc châu đáo không biết chừng nào. Cố nhiên là nhờ đó, ta ôn lại tất cả sự hiểu biết của ta. Thật là một cách tập luyện rất hay cho trí nhớ và trí tuệ. 
 
 
 Suy nghĩ mà muốn cho đầy đủ, trật tự, cần phải dùng đến bản đồ. 
 
 Jules Payot nói: Với tôi, tiếng giáo dục gợi liền trong óc tôi cái bản đồ “một thể ba 
ngôi” nầy: 
 
 a.—Giác – cảm 
 b.—Trí – tụê 
 c.—Ý – chí  Mỗi phần đều có phụ thêm những chi tiết riêng của nó. Tỉ như về Trí tuệ thì bản đồ nó như vầy: 
 
 Trí tuệ: 
1) Nhận thức (giác quan) 
 2) Chú ý 
 3) Trí tưởng tượng 
 4) Trí nhớ 
 5) Phán đoán 
 6) Lý luận 
 7) Nguyên tắc của trí thức 
  Vấn đề văn tự 
 
 Cho nên, hễ nói đến Trí dục, thì liền thấy hiện ra cái bản đồ trên đây. Tư tưởng cần 
phải đi lần từng giai đoạn. Trước hết, ta nghĩ về cách trí dục bằng sự nhận thức, tức là nghĩ về cách quan sát, những phương pháp điêu luyện giác quan… Kế đó, ta nghĩ qua cách giáo dục trí não bằng sự chú ý, bằng trí tưởng tượng, bằng trí nhớ, v.v… Suy nghĩ có trật tự như thế thì không thể có một phương diện nào bỏ sót được, mà hội ý lại dồi dào. 
Muốn suy nghĩ, nghiên cứu một vấn đề nào, cần phải thảo sẵn một bản đồ về vấn đề 
ấy. Hằng ngày cũng nên tạo sẵn cho ta rất nhiều bản đồ về những vấn đề quan trọng của nhân sinh, để mỗi khi nghĩ đến là có sẵn sàng hiện ra một cách rõ rệt. 
 
 Đọc sách, tôi thường hay xem bản mục lục trước, là để tìm lối tổ chức tư tưởng của 
tác giả như thế nào? Tôi hay học thuộc lòng những bản mục lục các quyển sách của những bực đại triết gia nghiên cứu về những vấn đề quan trọng trong đời người. Những sách nghiên cứu ấy thường là những công phu nghiền ngẫm rất tinh vi, và bày diễn rất trật tự, rất thấu đáo. 
 

C.—SỰ PHÂN LOẠI (classification) 
 
 Như ta đã thấy ở trên, tư tưởng tức là so sánh để phê phán. Mà phê phán là chỉnh đốn, là phân loại, nếu mình muốn cho tư tưởng có trật tự. 
 
 Đây là một anh thợ máy, cần dùng nhiều cỡ ốc, và mỗi con ốc phải dùng riêng một 
cây vặn ốc cùng một cỡ mới được. Anh đổ nhầu đống cây vặn ốc trong một cái hộp. Mỗi khi anh cần dùng một cỡ nào, anh phải soạn kiếm hồi lâu mới thấy. Như thế anh đã làm mất thời giờ và công việc làm tốn công một cách rất vô ích. Có người mách cho anh làm một tấm bảng cây, đem những cây vặn ốc phân sắp theo cỡ, máng vô đó biên số ni cho dễ thấy. Bấy giờ, anh làm việc rất mau lẹ, không sai chạy vì hễ dùng đến cây nào, anh thấy liền nó trước mắt.  
Anh phát thơ hay phát báo cũng phải biết phân sắp thơ từ báo chí theo con đường và 
theo thứ tự trước sau của số nhà, để một khi đi qua rồi, không cần phải trở lại nữa. 
 
 Người bán sách cũng phải biết sắp sách vở báo chí theo từng loại một, như báo xuất 
bản ở Bắc hay ở Nam, báo thuộc về Chánh trị, Văn học hay Khoa học… mỗi mỗi đều phải sắp theo loại của nó. Lại cũng phân ra từng xuất bản xã để cho bạn hàng mua sách, ngó qua là tìm được liền sách báo nào họ muốn đọc, hoặc có ai hỏi thì biết liền mà kiếm. 
 
 Bất kỳ là đứng vào địa vị, nghề nghiệp nào, hễ biết sắp đặt, biết phân loại là giúp cho 
công việc làm của mình được tiện lợi đầy đủ. 
 

Trên đây là bàn về lợi ích của sự chia môn loại, các sự vật ở ngoài. Đối với tư tưởng 
của mình cũng một thế. Cũng phải biết sắp đặt nó cho có thứ tự, tuỳ theo mối liên quan của nó. Tỉ như sách, ta có thể sắp nó theo cỡ, hoặc theo vấn đề, theo loại chung hay loại riêng tuỳ theo tư tưởng giãi bày ở trong. 
 
 Đối với sự hiểu biết của ta mới thâu nhận cũng phải biết sắp đặt nó cho có thứ lớp, 
đừng để chồng chập ngổn ngang trong khối óc. Ví như đọc báo, ta thấy nói chuyện về một nhà y sĩ chết vì bị truyền nhiễm trong khi săn sóc bịnh nhân. Nhân đó, nếu ta biết nghĩ qua các nhà bác học, các nhà y sĩ cổ kim khác chết vì phận sự mà ta đã biết, để so sánh, phê bình; đó là ta biết cách bắt các quan năng tinh thần làm việc theo phương pháp liên tưởng để phân loại, sắp đặt sự nghe, thấy, hiểu, biết của ta cho có thứ tự trong đầu óc. Trái lại, nếu ta chỉ nói: 
“Đó là một người hiếm có” rồi thôi không quan tâm gì đến nó nữa cả, thì sự hiểu biết của ta không thêm được chút gì, mà tư tưởng mới lạ cũng khó bề nảy nở. Liên tưởng của ta càng ngày càng kém về hoạt bát mà sự học hỏi của ta càng ngày lại càng bị xoá nhoà trong trí nhớ. 
 
 Mỗi khi nghe thấy hay đọc một điều gì hay, lạ, ta hãy đem nó mà phân loại, sắp đặt 
theo thứ tự với những điều ta đã biết trước. Mỗi lần hành động như thế là mỗi lần dượt lại sự học hỏi hiểu biết của ta và cũng là một lần đem thêm tài liệu mới mẻ mà sắp vào ngăn nắp của trí nhớ. 
 
 Đem một việc mới lạ mà họp lại với một điều đã biết, hay là nói một cách khác, đem 
cái mới và cái cũ cùng một loại để đồng hoá với nhau, đó là “hiểu biết” vậy. 
 
Cách phân loại của mỗi người mỗi khác, không thể nhất định được. Tuỳ theo tâm 
tánh, tuỳ theo sở thích, tuỳ theo học lực, mỗi người tìm lấy cho mình một tiêu chuẩn để phân loại. 
 
 Tiêu chuẩn là một sự, hay một ý, lựa chọn rất kỹ mà ta cho là đặc biệt hơn hết, dùng 
để làm cái mực trong sự phân loại. Người ta có thể phân loại các giống chó, hoặc lấy theo hình thức của cái đầu làm tiêu chuẩn, hoặc lấy theo sự dài vắn của chân cẳng làm tiêu chuẩn, hoặc lấy theo màu sắc của bộ lông làm tiêu chuẩn. 
 
 
 Ờ đời, lắm khi vì hoàn cảnh bắt buộc, ta phải chọn lựa và phân loại mới đặng. Tỉ như: 
ta là một nhà buôn, nếu ta không biết phân loại, sắp đặt các món hàng của ta thì thật là có hại. 
Có khi ta căn cứ theo cái phẩm hoặc giá tiền của món hàng để mà phân loại, tuỳ ý. Đối với sự đời cũng vậy. Mỗi một người của chúng ta đều có một tiêu chuẩn riêng để phân loại. Một ông chủ sở hay chủ hãng có tánh hoạt động, quả quyết và nhiều sáng kiến hay phân chia các bầy tôi cộng sự của họ, theo tánh tình họ ưa ghét đó. Họ sẽ chia bọn người làm biếng, do dự, không sáng kiến gì cả riêng ra một loại khác, để tiện cho sự cần dùng trong công việc của họ. 
Một nhà đạo đức mà đọc sách văn chương ít khi phân loại sách vở họ đọc theo giá trị về mỹ thuật, mà cố nhiên là theo giá trị về luân lý, về tinh thần của các sách ấy. 
 
 Trái lại, nếu không có cái chi bắt buộc ta phải lựa chọn và phân loại, thì ta cũng nên 
đem sự nghe thấy mà phân tích, so sánh với những điều đã thấy, đã nghe mà phân loại. Đó là mình tạo cho mình một cái vốn về sự hiểu biết, để dùng trong các trường hợp bất ngờ trong đời sống hàng ngày. Có nhiều vấn đề rất quan hệ mà ta không ngày giờ hoặc không có cơ hội để tạo lấy một định kiến chắc chắn. Đến khi gặp cảnh bắt buộc mình phải trình bày ý kiến mình, mình sẽ bối rồi làm sao. Nếu trước kia mình đã biết suy nghĩ, phân loại rồi, thì ngày nay đâu có bị mù mờ, ngơ ngẩn, có khi lại đưa ra một cách liều lĩnh một phán đoán vụt chạc, sai lầm. 
 
 
 Có được một cái vốn về “tiêu chuẩn” để phân loại cho dễ dàng thật là một vịêc rất 
khẩn cấp cho sự phán đoán của mình. Nhưng, phải biết cho nó không phải là tuyệt đối. Nó tuỳ thời, tuỳ cảnh, tuỳ địa vị, tuỳ trình độ của mỗi người mà thay đổi mãi. Nhà xã hội, nhà kinh tế, nhà giáo dục có những tiêu chuẩn khác nhau về một sự hay một vật. Ta không cần quan tâm đến. Ta nên tự hỏi: Đối với trình độ trí thức ta hiện đây, ta lấy tiêu chuẩn nào để phân loại những sự vật quan hệ đến ta? Rồi thì, với thời gian, sự học hỏi của ta càng tiến, 
kinh nghiệm của ta càng nhiều, ta hãy đem những tiêu chuẩn trước kia ra mà phê bình sữa chữa lại. Đừng bắt chước theo ai cả, phải tuỳ theo sự hiểu biết của mình mà tìm tiêu chuẩn. 
Và những tiêu chuẩn ấy phải biết sửa đổi nó theo sự tiến hoá của tinh thần trí thức ta mới được. Bất kỳ là việc gì, hãy cầu cho nó được tận thiện tận mỹ. 
 
Muốn phân loại cho tinh vi, cần phải định nghĩa cho đúng đắn. Định nghĩa mà mơ 
màng, thiếu sót thì phân loại không tinh, không đúng và cũng không tiện lợi chút nào cả. Ta hãy xem cách phân loại của khoa tự nhiên học thì rõ. Định nghĩa một vật là chỉ cái chỗ đặc biệt của vật ấy, cái chỗ mà nó không thể nào lẫn lộn với một vật khác được. 
 
 Đây là một điều hết sức cần thiết phải để ý đến luôn luôn trước khi phân loại. 
 
 Tóm lại, muốn cho tư tưởng ta có trật tự rõ ràng, trước hết cần phải biết phân loại và 
sắp đặt những học hỏi, hiểu biết và kinh nghiệm của mình lại. 
 
 Hãy tìm những mối liên lạc giữa các sự vật, tư tưởng và kinh nghiệm. Nhứt là, hãy biết lợi dụng những thất bại, những rủi ro, nhỏ nhặt hàng ngày, đừng bỏ sót một mảy nào cả. 
Dầu là trong sự học suông của mình, - (học theo sách), - cũng vậy: đừng có đem những tư tưởng mới học kia mà chồng chất ngổn ngang trong đầu óc. Bao giờ cũng như bao giờ, luôn luôn phải theo một qui tắc rõ rệt, một trật tự chặt chẽ mới được. Hãy khéo sắp đặt thế nào cho những kinh nghiệm, học hỏi, mới của mình có thể giúp cho mình lập được một kiến giải rõ ràng về vấn đề mình đang suy tìm. Và, chớ bao giờ quên rằng, kiến giải của ta bao giờ cũng chỉ là tạm thời thôi, vì nó cần phải sửa đổi theo học lực và kinh nghiệm của ta mãi mãi. Đừng có lấy bộ óc mình làm cái kệ giấy để giữ gìn những giấy tờ kỷ niệm không thay đổi, mà phải để cho nó có sự sống, nghĩa là linh hoạt biến chuyển luôn luôn. 
 
 Những ý tưởng nào mình chưa thật hiểu, đừng giữ nó lại trong óc. Hãy cân nhắc nó, 
xem xét nó, nghĩa là nghiền ngẫm nó lại cho thật kỹ, rồi sẽ giữ nó lại trong ký ức không 
muộn gì. Như thế, những tư tưởng nào của mình có đều là những tư tưởng sáng suốt. 
 
 Bất kỳ là đọc một bộ sách thuộc về nghiên cứu hay lý tưởng nào, nên ra công biên lại 
một bản mục lục của nó với những chi tiết hết sức tỉ mỉ, tóm lại những đại ý hoặc thảo sơ lại một cái hoạ đồ, để giúp cho trí não được có trật tự. Phải giữ trật tự ở ngoài (ordre matériel) cho thật châu đáo: mỗi mỗi vật gì đều phải dành một chỗ riêng cho nó. Trật tự ở ngoài ảnh hưởng rất to đến trật tự ở trong, nghĩa là trật tự trong tư tưởng. Con mắt thoáng qua kệ sách của mình sắp đặt đàng hoàng đủ giúp mình ôn lại một cách rất trật tự những điều mình đã đọc đã hiểu. 
 
 Napoléon thường nói: “Khi tôi cần suy nghĩ đến một vấn đề gì, tôi kéo ngăn tủ trong 
óc tôi ra. Những tư tưởng trong “ngăn tủ” ấy không lộn xộn với những ngăn khác, sau khi dùng nó, tôi liền đóng nó lại. Thế là xong, không còn phải bận đến nữa.”  Ta cũng nên dành trong bộ óc ta nhiều ngăn nắp thế: đây là ngăn đựng những tư tưởng về triết học, kia là ngăn chứa những tư tưởng về chánh trị hay giáo dục v.v… Mỗi khi mình nghe thấy một việc mới lạ, hãy đem phân loại nó và tìm những mối liên quan của nó với ngăn nắp chứa đựng tư tưởng cùng một loại với nó. Thế nào tư tưởng ấy cũng sẽ ở lại ngăn mà ta đã nhất định cho nó phải ở. Ví như ta đọc một bộ sách nói về giáo dục nhi đồng theo phương 
pháp hướng đạo. Ta soạn lại trong óc những tư tưởng về giáo dục mà trước kia ta đã đọc như J. J. Rousseau, Montessori, Decroly, Dewey v.v… Ta tìm chỗ dị đồng của những tư tưởng mới cũ cùng một loại, so sánh với nhau để tìm lấy một giải pháp theo ta. Tư tưởng mới và cũ cùng loại sẽ kế chặt nhau thành một khối liên tưởng khít khao. Đó là phương pháp dùng 
“ngăn tủ” của Napoléon đã nói trên đây. 
 
 Thỉnh thoảng cũng nên làm “biên bản” những “ngăn tủ” ấy. Nghĩa là nếu ta là một 
nhà giáo dục, tự hỏi coi những phương pháp giáo dục cận đại, ta có biết rõ hết chưa? Nếu ta là nhà y sĩ, tự hỏi coi những phương pháp trị liệu hiện thời, ta có biết hết chưa? 
 
 
 Tuy nhiên, hiểu biết chẳng phải chỉ có dùng đến lý trí là được mà thôi. Còn có một lối 
hiểu biết rất lẹ, thoáng qua là suốt được mọi việc một cách sâu xa đáo để. Người ta thường gọi là trực giác. 
 
 Nhưng, ta nên biết rằng, những người thông minh thường có những phán đoán mau lẹ, hễ đoán là trúng. Cái mà ta gọi là trực giác đó, không phải là trực giác, mà là do một công phu suy nghĩ lâu ngày bằng lý trí rất tinh vi, thành thử trong đó tuy gọi là trực giác mà đã có lý luận sẵn rồi. Chỉ vì lý luận ấy mau lẹ quá sức, đã hoà lẫn với những kinh nghiệm trong tiềm thức lâu ngày nên hễ thoáng qua, liên tưởng mau lẹ đến nỗi ta không thể tìm thấy đâu là đường đi lối lại. 
 
 Tỉ như, thấy một người kia bước vô nhà, ta liền đoán người ấy là kẻ gian. Tại sao? Ta 
không rõ. Nhưng nếu chịu khó tìm kiếm, ta sẽ thấy, nhờ kinh nghiệm nhiều lần đã in sâu vào trí não cái hình dạng kẻ gian, nên nay chỉ thoáng qua là dường như đã biết một cách rõ ràng không cần phải suy nghĩ gì nữa cả. 
 
 Thật ra, trực giác không quan hệ gì với cái biết trên đây. Công dụng nó huyền diệu vô 
cùng, chưa phải ai ai cũng có; sử dụng nó thật rất hay mà lắm khi rất nguy hiểm, nếu ta không biết dùng đến Lý trí để kiểm tra lại. Với một bộ óc tầm thường của chúng ta, hãy dùng đến lý trí. 
 
 Nhưng, không phải chỉ bo bo câu chấp vào nó mà thôi. Hãy biết dùng trực giác để tìm 
chân lý và đem lý trí mà kiểm tra lại, nghĩa là những phán đoán về giá trị (jugements de valeur) cần phải đem về địa vị thực tế, lấy lý trí mà khảo sát lại. 
 
 Không thế, lắm khi cái mà ta gọi là trực giác chỉ là một thành kiến rất sai lầm, dắt ta 
ra ngoài sự thật rất xa mà ta không dè, cũng như khi ta vừa thoáng trông người kia, đã thấy ghét ngay, đến khi cùng nhau sống chung một ít lâu, ta nghiệm lại cái cảm tưởng lúc ban đầu thật rất trái xa với sự thật. 
 

D.—BÍ QUYẾT TỔ CHỨC TƯ TƯỞNG  Muốn thâu hoạch tư tưởng cho có phương pháp cần phải nghiền ngẫm và thi hành 
ngay những bí quyết sau đây: 
 
 1o/ Tập tổ chức tư tưởng bằng cách tổ chức trật tự bên ngoài trước: sắp đặt tài liệu, giấy má cho có ngăn nắp, sách vở chỉnh đốn cho có trật tự, thu vén áo quần cho có thứ lớp. 
Các vật thường dùng trong nhà phải dành một chỗ riêng cho mỗi món: kềm, búa để một chỗ, thuốc men để một nơi, áo quần để một góc… Như thế, mình cần kiệm được thời giờ, cử chỉ, tư tưởng của mình cũng được đúng đắn, còn tinh thần thì yên ổn vì mình chắc chắn không bao giờ có những cử động vô ích, vụt chạc… 
 
 2o/ Hãy có một tôn chỉ rõ rệt chắc chắn. Phải biết mình muốn cái gì. Quan hệ nhứt là 
chỗ nầy. Người mà không bao giờ chịu quan tâm suy nghĩ đến cái điều mình muốn, thì họ phung phí tinh lực họ một cách vô lối. Phải thảo cho mình một chương trình làm việc, từng giai đoạn tiếp nhau. Chương trình ấy phải cho vừa rộng rãi để mình có công việc làm mãi, mà cũng hạn định vừa năng lực mình để tránh sự quá sức.  
3o/ Hãy thảo một cái biểu dùng thời giờ cho tỉ mỉ và đúng đắn, và đừng bao giờ sai 
chạy trong khi thi hành nó. Phải tập cho mình có những thói quen tốt. Ngủ, thức, làm việc… 
nhất nhất phải cho có qui củ. Nhất định 4 giờ sáng dậy, 9 giờ tối đi ngủ, thì đừng có thất hứa với mình. Được như thế, thì đời mình trật tự lắm và cũng là một cách tập luyện Ý chí rất hay. 
Có kẻ sẽ bảo: sống như thế là nô lệ. Không! Tự do không phải là hỗn độn, mà là trật tự và điều hoà, một trật tự mà tự mình vạch lấy cho mình, và làm y theo không sai chạy. 
 
 4o/ Phải biết tổ chức những giờ làm việc hay nghĩ ngợi của mình theo nguyên tắc sau 
đây: “Việc nào theo lúc nấy và chỉ trong lúc ấy mà thôi.” Nghĩa là, làm việc gì, phải dành 
riêng cho nó một thời gian nào, và trong thời gian đó, chỉ làm việc ấy mà thôi, không nên nghĩ tới một việc nào khác. Đừng có cái thói quen làm nhiều việc một lượt mà không có việc nào rồi việc nào cả. Trong khi làm hay suy nghĩ một việc gì, nếu có người đến làm rộn mình buộc phải ngưng lại ngay, thì hay ghi nó trong quyển sổ tay chỗ mà mình đang dừng đó, để sau nầy tiếp tục lại. 
 
 5o/ Đừng bao giờ bỏ dở một công việc gì mình đang làm. Nếu là một công việc phức 
tạp và lâu dài thì phải biết phân chia nó ra nhiều giai đoạn. Mỗi giai đoạn phải làm cho xong và đầy đủ. 
 
 6o/ Đừng bao giờ để qua ngày mai việc gì mình có thể làm trong ngày nay. Một công 
việc mà ngày nay mình còn xem là chán, thì ngày mai nó sẽ khả ố đến bực nào.  
7o/ Gặp một vấn đề cần giải quyết, phải trần liệt nó ra một cách rạch ròi và đơn giản. 
Lại cũng phải biết hạn định nó, không thì nó sẽ minh mông quá. Bấy giờ sẽ xem xét nó đủ mọi phương diện, đừng cho thiếu sót chút nào cả. Nhớ lại cho kỹ những điều mình đã biết, đã đọ, đã kinh nghiệm về vấn đề ấy, và tìm lấy những mối liên tưởng giữa hai bên một cách đầy đủ theo bản đồ của bác sĩ Viard đã nói trước kia. Biên kỹ ra trên giấy, để xem xét lại coi mình còn thiếu sót chỗ nào nữa không. 
 
 8o/ Đem những ý tưởng của mình ra mà phê bình một cách gắt gao, như những tư 
tưởng ấy không phải của mình., mà là của một người nào khác lạ vậy. Mình hãy tưởng tượng như mình đứng vào địa vị một nhà buôn, một ông kỹ sư, một ông thầy kiện để phê bình quan niệm mới ấy của mình.—Nếu đứng vào địa vị của người bạn mình mà gặp một vấn đề như thế, mình sẽ nghĩ sao? Và họ nói như thế có đúng không? Mình hãy tìm những bằng cớ để bênh vực lý thuyết của mình. 
 
 9o/ Phải canh cánh bên lòng bốn cái nguyên tắc về phương pháp luận nầy: 
 
 a – Chỉ nên tin những cái chi là thật khi nào ta biết chắc nó là thật, nghĩa là, chỉ những 
tư tưởng nào sáng suốt rõ ràng mới có thể tin cậy, và hãy tránh những cái chi còn mù mờ hỗn độn. 
 
 b – Phải biết phân chia những vấn đề phiền phức ra từng vấn đề giản dị hơn.  c – Bất cứ là làm một việc gì, hãy bắt từ chỗ dễ đi vào chỗ khó, từ chỗ đã biết đi lần vào chỗ chưa có thể biết được, từ chỗ đơn sơ đến chỗ phiền phức hơn. 
 
 d – Phải tập bày giải những phán đoán của mình ra một cách sáng suốt, tinh tế, dẫu 
chỉ tư tưởng suông trong đầu óc thôi, chưa kịp biên ra trên mặt giấy cũng vậy. Phải có một kiến văn rộng rãi và bao quát về những vấn đề mình đang giải quyết.